Помощник Первого Президента Республики Саха (Якутия), Государственного советника РС (Я) Михаила Ефимовича Николаева Сергей Попов написал статью «Норуот сырдык ырата туолуо дуо?» (Сбудется ли светлая мечта народа?) с анализом встреч с населением сельскохозяйственных улусов республики и опыта Китая по выводу из бедности.
Норуот сырдык ырата туолуо дуо?
Бу күннэргэ Саха өрөспүүбүлүкэтин бастакы Президенэ Михаил Ефимович Николаев сорудаҕынан Өлүөхүмэ, Таатта, Чурапчы, Хаҥалас, Уус Алдан, Ленскэй, Нам, Горнай улуустарыгар сылдьан, дьон хайдах дьаһанан олорорун билсэн, дьону, нэһилиэк, улуус баһылыктарын кытары кэпсэтэн, санаа атастаһан кэллибит. Сүрүн сорук—“кыра дохуоттаах дьон олоҕун хайдах тупсарыахха сөбүй”, диэн ыйытыыга хоруйу торумнааһын этэ. Ити ыйытык бүгүн эрэ күөрэйбит буолбатах. Киһи-аймах баарын тухары баай—дьадаҥы, үлэһит—сүрэҕэ суох диэн арахсыы баар. Бэл, Сэбиэскэй былаас да кэмигэр үрдүк хамнастаах, сололоох дьон уонна кыра хамнастаах, “кыра-хара дьон” диэн баара.
Ити арахсыы билигин өссө дириҥээбитин бары билинэбит. Хомойуох иһин, оннооҕор официальнай статистика этэринэн, Саха сирин олохтоохторун 19%-нын дохуота киһи тыыннаах олороругар даҕаны тиийбэт. Ол аата, былыргылыы эттэххэ, быстар дьадаҥыбыт ахсаана икки сүүс тыһынча киһи. Онтон улахан аҥаара оҕолор. Итини бары көрө, билэ сылдьабыт. Үлэтэ суох, биитэр, быстах үлэлээх, эбэтэр, олох кыра хамнастаах дьоммут биллэрин курдук, үксүн тыа сиригэр олороллор. Билигин нэһилиэккэ дьон тугунан дьарыгырарый? Бастатан туран, оҕолор бааллар, кинилэр үөрэнэллэр. Ити нэһилиэнньэ үс гыммыттан биирэ. Пенсионердар бааллар, нэһилиэнньэ үс гыммыт биирин ылаллар. Дьэ, уонна үлэһит дьоммут бааллар. Тыа сиригэр, нэһилиэккэ ОДЬУоКХ, хонтуора, оскуола, биэбэйик, балыыһа, МЧС, маҕаһыын, кулууп, бибилэтиэкэ, бэкээринэ, тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэтэ курдук үлэ миэстэтэ, хамнас аахсар тэрилтэлэрэ бааллар. Онно улахан нэһилиэктэргэ үлэлиир кыахтаах дьон үс гыммыт иккитэ, кыра нэһилиэктэргэ икки гыммыт биирэ үлэлиир. Уоннааҕылар эбэтэр үлэтэ суох сылдьаллар, эбэтэр, вахтанан дуу, наймылаһан дуу, ханна эрэ атын сиргэ баран үлэлииллэр. Кэтэх хаһаайыстыбанан сылгы-сүөһү ииттэн олорор дьон эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Кинилэр оҥорон таһаарбыт эттэрэ, үүттэрэ тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар оҥорон таһаарбытттарынааҕар итэҕэһэ суох. Сороҕор ону куоһарар эрээри, кинилэр аахсар дохуоттара бэрт дуона суох. Ол курдук, сүүрбэ, онтон уончата ыанар ынахтаах киһи сүөһүтүн үүтүн, этин атыылаан, туттаран аахсар дохуота ыйга сүүрбэ тыһынчаны кыайбат. “Дьоммут байдылар-тайдылар, сүөһү-ас, тиэхиникэ дэлэйдэ”, диир дьон нэһилиэктэри кэрийэн, дьон тугу аһаан-сиэн, тугу таҥнан, дьиэлэрин-уоттарын, күрүөлэрин-хаһааларын хайдах тутан олороллорун көрүөх, билиэх тустаах.
Олохпут биир чахчыта хомойуох иһин, үлэһит, үлэни кыайар кыахтаах да дьоммут быыстарыгар быстар дьадаҥытык олорооччу аҕыйаҕа суох. Билигин ыалга баар хас биирдии киһиэхэ ыйга тиксэр харчы уон тоҕус тыһыынчаттан кыра буоллаҕына, ол ыал быстар дьадаҥы ахсааныгар киирэр. Ол эбэтэр, үс оҕолоох ыал аҕалаах-ийэлэрэ өлөрөр харчыта ортотунан сүүс тыһынчаны кыайбат буоллаҕына, бу ыал ылар дохуота олоруу алын кээмэйиттэн кыра аатырар уонна ыал дьадаҥы диэн буолар. Судаарыстыба даҕаны, нэһилиэк, улуус дьаһалтата эмиэ, наукабыт да өттүттэн ити мөкү көстүүнү тосту уларытар туһуттан элбэх үлэ ыытыллар. Эҥин араас площадкаларга, хаһыатынан да, тэлэбиидэнньэнэн да элбэх кэпсэтии барар, этиилэр киирэллэр. Сүүмэрдээн, наардаан эттэххэ, тыа сиригэр олорор дьону үлэнэн хаачыйыахха, олорор ороскуоттарын аччатыахха, эбэтэр, көрүллэр көмө кээмэйин үрдэтиэххэ диэн буолар. Ону сэргэ дьону хомуйан ылан, промышленноска ыытыахха, хоту олорор дьону нолуоктан босхолуохха уонна хааччыллыылаах базовай дохуоттуохха, диэн буолар. Ити оруннаах этиилэр уларыйан-тэлэрийэн да буоллар, нолуок сынньалаҥа, субсидия, дотация, профориентационнай үлэ быһыытынан олоххо киирэ тураллар.
Сатаан үлэлээбэт буолуу даҕаны бэйэтэ төрүөттээх. “Сүрэҕэлдьэс, муҥкук, түҥкэтэх, ол иһин куһаҕаннык олорор”, диир төрүөппүт суоҕа буолуо. Өрөспүүбүлүкэттэн тахсары ааһан, бэйэтин улууһуттан да тахса илик, үрдүк үөрэҕи буолуохтааҕар, орто анал да үөрэҕэ суох, ааҕары, суруйары эрэ баһылаабыт дьоммут хомойуох иһин, үксээн иһэр. Ыал ыалынан, хас да көлүөнэ үрдүк үөрэх диэҥҥэ санаммат дьоммут эмиэ аҕыйаҕа суохтар. Сотору ити көстүү тэнийэр, элбиир кутталланан эрэр. Бу балысхан сайдыы үйэтигэр национальнай бырайыактар, уустук нолуок ситимэ, цифровой эйгэ олохпут арахсыбат аргыһа буолбут кэмигэр ааҕары-суруйары эрэ баһылаабыт киһи ХХI үйэ “грамотнайа суох” киһитигэр тэҥнэһэр кэмэ кэллэ. Хомойуох иһин, сорох УСХ специалистара даҕаны, проектнай салайыы, грантовай үлэ, “биир түннүк” диэни бэйэлэрэ да билбэттэр быһыылаах. Кэтэх хаһаайыстыбалаах дьон этэринэн, биир нэһилиэккэ саҥа тыа хаһаайыстыбатын өйүүр миэрэлэри быһаара кэлбит улуус тыатын хаһаайыстыбатын исписэлииһэ дьон өйдөөбөт тиэрминнэринэн кутан-симэн баран, дьэ өй-төй булан ыйыталаһыах курдук буолан истэҕинэ, хойутаатаҕа аатыран, хомунан баран хаалбыт. Былыр даҕаны, быйыл даҕаны тыа киһитэ олохтоохтук дьаһанар уонна билбэт эйгэтигэр киирэртэн туттунар.
Онон дьаһалтабытыттан көрдөһүөҕү баҕарыллар: Саха сиригэр олорор кыаммат-түгэммэт дьоммутун үөрэҕэ суох, түҥкэтэх дьону бүөбэйдиир курдук үөрэтэн-такайан, саҥа үлэ көрүҥнэрин, сокуон уларыйыыларын ыстаан-илдьиритэн, ыал аайы, түөлбэ ахсын кэпсэтиилэри ыытан, дьону түмэн, “алларааттан” этиилэри хомуйуохха, дьон тылын-өһүн истиэххэ баара диэн. Билигин телевидениенэн, араадьыйанан, интернетинэн үксүн сатабыллаах, булар-талар, барар-кэлэр, этэргэ дылы, киирбит-тахсыбыт дьон туһунан кэпсээн наһаа элбээн эрэр. Ону дириҥэтэр Агростартап, “Молодой фермер” программа, социальнай контракка кыттыы, саҥа үлэ миэстэтин таһаарыы, ол-бу саҥа үүнээйини олордуу, ыҥырыа тутан мүөт оҥоруута, куурусса, сибиинньэ иитиитин, о.д.а. хайысхалар тустарынан этэргэ дылы, үөрэҕэ суох, нэһилиэгин иһигэр бүгэн олорор ыалларга ыстаан, илдьиритэн, быһааран биэрэр, кинилэри кытта биир тылынан кэпсэтэр, наада буоллаҕына, үөрэтэн-такайан биэрэр күүстээх методологическай матырыйаалынан хааччыллыбыт Үлэ дуу, Үөрэх дуу министиэристибэлэрин иһинэн тыа сирин сайдыытыгар үлэлэһэр анал тэрилтэ үлэлиирэ буоллар.
Саха Сирин “Орто сэниэ ыал дойдута” оҥорорго Аан Дойду улахан омуктарын ситиһиилэрин хайаан да туһаннахпытына сатанара буолуо. Ол курдук соторутааҕыта Китай компартиятын бэрэсэдээтэлэ Си Цзинпин – «Китай 770 мөлүйүөн киһитин дьадаҥы олохтон өрөһүйдүбүт” — диэбитэ. Кэлэр өттүгэр 2035 сылга дылы Китай дьонун олоҕун орто сайдыылаах дойдуларга олорор дьон олоҕун таһымыгар тэҥниир үлэни ыыталларын туһунан эппитэ. 1912 сыллаахха Өксөкүлээх «Саха интеллигенциятыгар сурук» диэн айымньытыгар Китай саҥа сирдэри баһылыан сөбүн эппитэ. Ол этиитэ 1978 сылга туолан Ден Сяопин «Аан дойдуга аһыллыы уонна реформа” бэлиитикэтин биллэрэн сүрүн соругунан «Сяокан — общество среднего достатка» диэн ааттаабыт дьадаҥыта суох общество баар буоларын ситиһиини туруорбута. Дьигинэн ити этии биһиги Сахабыт Сирин конституциятыгар судаарыстыбабыт сүрүн соругун быһыытынан эмиэ ыйылла сылдьар. Оччотугар Китай курдук балтараа милиардка чугаһыыр нэһилиэнньэлээх дойду ити сөҕүмэр кыайыыны хайдах ситиспитин, биһиги онтон тугу туһаныахпытын сөбүн, үөрэтэн көрүөх тустаахпыт.
ООН Китай дьадаҥы олоҕу суох гынарга анаммыт үлэтин Аан Дойду сөҕүмэр ситиһиитин быһыытынан билинэр. Кини опытын сайдан эрэр дойдуларга тарҕатар үлэни ыытар. Ону ааһан Китай 166 сайдыыта суох дойдуга быһаччы көмө оҥорор уонна билиитин, сатабылын үллэстэр. Китай билигин Аан Дойдуга Америка кэнниттэн иккис улахан экономика буолла уонна өссө да экономиката улаата турар. Китайдар бэйэлэрэ этэллэринэн өссө даҕаны дьадаҥы олоҕу ситэри суох гына иликтэр. Ол эрээри чахчы үлэлиир уонна олоххо киирэр кыахтаах дьадаҥы олоҕу суох гынар ньыманы булбуттарын туһунан этэллэр, ол этиигэ бары сөбүлэһэллэр. Дьэ ол туох эбитий, уонна биһиэхэ туох көдьүүстээх буолун сөбүй?
Дьадаҥы буолууну суох гынарга анаммыт национальнай программаны, Китай судаарыстыбаннай сүбэтин иһинэн үлэлиир дьадаҥы буолууну утары охсуһар комитет салайар. Аҥаардас бүтэһик биэс сыл иһигэр быстар дьадаҥы олохтон 68 мөлүйүөн киһи быыһаммыт. Ити кэмҥэ Китай тыатын сиригэр олорор дьон дохуота сыл аайы 10.4% үрдээн иһэр. Дьадаҥы буолууну утары охсуһарга анаммыт программа сүрүн өрүттэрин кылгастык эттэххэ манныктар.
Хас биирдии дьадаҥы киһиэхэ сөптөөх, чопчу уонна тустаах көмө оҥорор иһин Китайга олорор дьадаҥы киһини барытын хабар анал карточка оҥоһуллар. Онно киһи дьадаҥы буолбут төрүөтэ, киниэхэ тугунан көмөлөһүөххэ сөбө уонна бу киһини байылыат олоххо тириэрдэргэ туох оҥоһуллуохтааҕа ыйыллар. Дойду салалтата, провинция, куорат уонна нэһилиэк салалтата дьон олоҕун тупсарарга үлэлиирин туһунан анал андаҕар биэрэр уонна салалта үлэтин таһаарыыта дьадаҥы олоҕу суох гынарга тугу үлэлээбитинэн уонна тугу ситиспитинэн эмиэ сыаналанар. Бастатан туран хас дьадаҥы киһи баара, дьадаҥы буоларын төрүөтэ биллэр буолан Китай салалтата чопчу, үлэлиир уонна дьайыылаах ньыма булара чэпчээн биэрэр. Холобур, 2030 сылга дылы промышленнос көмөтүнэн 30 мөлүйүөн киһи дьадаҥы буолартан босхолонуо.
Дьадаҥы олоҕу утары охсуһуу биргэ үлэлээһин, кооперация уонна хардарыта көмөлөсүһүүгэ олоҕуран ыттыллар. Ол курдук сайдыылаах илиҥҥи регионнар, сайдыыта суох архааҥҥы регионнарга көмөлөһөллөр. Ону таһынан Китайга үэлиир улахан компаниялар «10 тыһынча тэрилтэ 10 тыһынча нэһилиэккэ көмөлөһүө» диэн программа чэрчитинэн уһук сытар дьадаҥы нэһилиэктэргэ көмө оҥороллор. Ити программа иһинэн Алибаба платформа Taoбао диэн ааттаан уһук сытар нэһилиэк олохтоохторо бэйэлэрин оҥоһуктарын интернет нөҥүө Аан Дойдуга атыылыыр ситимнэрин оҥорбут. Билигин ол ситимҥэ 4310 нэһилиэк кыттан хас биирдии нэһилиэк өлөрөр харчыта сылга балтараа мөлүйүөн долларга тиийэр буолбут. Бу көмө аҥаардас үбүлээһин эрэ быһыытынан барбат. Үөрэтии, суол иис оҥоруута, уу-хаар тардыыта барыта киирэр. Алибаба курдук көмө үлэтигэр Кытай үрдүнэн 60 тыһынча тэрилтэ кыттар. Манна эбии киэҥ общественность бу үлэҕэ эмиэ кыттар. Дьадаҥы буолууну кытта охсуһуу фондата, дьадаҥы буолууну кытта охсуһуу волонтердарын сулууспата, дьадаҥы буолууну кытта охсуһууга кыттыы портала уонна да атын дьадаҥы буолууну кытта охсуһууга кыттыан баҕалаах дьоҥҥо үлэлэрин чэпчэтэр платформалар бааллар, бу үлэҕэ кыттыбыт дьоҥҥо нолуок кээмэйин кыччатыы, социальнай балл ылыы, уот, уу төлөбүрүн кыччатыы курдук үтүөлэр көрүллэллэр. Дьадаҥы буолууну утары охсуһууга анаммыт үбү сөпкө туттуу, ыйыллыбыт сорудахтары толоруу, көмөнү кэмигэр уонна толору оҥороруу туһунан ким баҕарар ыйытар да этэр да «12317» нүөмэрдээх хонтуруол сулууспата үлэлиир.
Дьадаҥы буолууну утары охсуһуу сайдыы ситиһиилэригэр олоҕуран ыытыллар. Үгэс буолбут дьарыктары сайыннаран онтон ылыллар үбү элбэтиини кытта саҥа үлэ көрүҥнэрин киллэрэн, тыа сиригэр дьоҕус промышленность тэрилтэлэрин арыйан дьону цифровой эйгэни, интернет атыытын туһанарга үөрэтэн, дьон бэйэтин кыаҕын сайыннаран дьадаҥы олохтон тахсалларын ситиһэргэ улахан болҕомто ыытыллар. Ол инниттэн улахан болҕомто үөрэхтээһиҥҥэ урууллар. Үөрэх дьыссаат саастаах оҕолортон саҕаланар буолан оҕо оскуоланы бүтэрэригэр уопсайа 13 сыл үөрэнэр уонна оскуоланы бүтэрэригэр билиитин таһыма университет маннайгы, иккис курсун студеныгар тэҥнээх буолар. 70 сыл аннараа өттүгэр дьонун 80% үөрэҕэ суох дойдуга бу сөҕүмэр ситиһии. Билигин Китай үөрэҕириитин таһыма сайдыылах дойдулартан итэҕэһэ суох, Аан дойду 100 бастыҥ университеттарын иһигэр түөт китай университета киирэр, биһиги МГУ-бут хомойуох иһин 108 миэстэҕэ сылдьар. Билиҥҥи сорук үөрэҕириини, сайдыыны туһанан көлүөнэттэн көлүөнэҕэ утумнаан баран испит дьадаҥы буолуу төрүөтүн суох гыныы буолар. Ол курдук былыр былыргаттан дьадаҥытык олорбут 105 000 нэһилиэк дьоно билигин дохуодтара үрдээн аны бэйэлэрэ атын дьоҥҥо көмөлөһөр турукка кэлбиттэр. Китай бырабыытыластыбата мэктиэлииринэн, аныгыскы сорук 2015 сылга 14.42 мөлүйүөн киһини дьадаҥы олохтон таһаарбытын курдук уонна 2016 сылтан саҕалаан ортотунан сылга 10 мөлүйүөн киһини дьадаҥы олохтон босхолоон 832 дьадаҥы провинцияҕа баар 128 тыһынча дьадаҥы нэһилиэккэ олорор 55,75 мөлүйүөн киһини дьадаҥы олохтон таһаарыы буолар, иннэ гыннаҕына аныгыскы сорукка көһөн аны орто сэниэ ыал обществотын оҥоруохтаах.
Китайга дьадаҥы буолууну аҥаардас үп-харчы тиийбэтин кытта ситимнээбэттэр. Олорор условие, суол-иис, доруобуйа харыстабыла уо.д.а киһи олоҕун араас өрүттэрин холбуу тутан көрөллөр. Ол курдук олорор сиригэр хайдах дааҕаны дьадаҥы буолан бүтүө суох, медицина, үөрэх өҥөлөрүгэр тиксибэт, аһа-үөлэ хайдах даҕаны тупсуо суох буоллаҕына киһихэ атын сиргэ көһөрүгэр көмөһөллөр, атын сиргэ дьиэнэн уонна үлэнэн хаччыйаллар, биитэр атын сиргэ баран үлэлиир кэмигэр дьиэтин уотун көрөргө-харайарга көмөлөһөллөр, ыраах сылдьан үлэлиир кэмигэр оҕолорун көрөр аймахтарыгар эбэтэр анал тэрилтэлэргэ харчынан көмөлөһөллөр. Бу программа үлэлиэҕиттэн уопсайа 10 мөлүйүөн киһиэхэ оннук көмө оҥоһуллубут. Олох хайдах даҕаны үлэ көстүө суох буоллаҕына судаарыстыба дьадаҥы киһи оннугар ханнык эрэ тэрилтэҕэ үп биэрэр уонна ол киһини тэрилтэҕэ сыһыаран тэрилтэ доходуттан үп ыларын ситиһэр. Холобур, 2020 сылга 35 000 тыһынча нэһилиэккэ олорор икки мөлүйүөн кэриҥэ киһини солнечнай панель оҥорор тэрилтэлэри Китай судааарыстыбата үбүлээн кинилэргэ доляҕа киллэрбит, билигин ол дьон хас атыыланар солнечнай панельтан бэйэлэригэр үп киллэрэн иһэллэр. Бу хамсааһын, биһиги алмаас хостонор улуустарбытыгар Алроса хампаанньа акциятын биэрээһиҥҥэ майгынныыр. Өссө биир үлэнэн хааччыйыы ньыматынан улахан таһымнаах айылханы харыстааһын хамсааһыныгар үлэтэ суох дьону кытаннарыы буолар. Мас олордуута, курааны кытта охсуһуу уонна да атын национальнай бырайыактарга элбэх киһини кытыннаран, үөрэтэн биир өттүнэн дьону үбүлүүллэр иккис өттүнэн барарга-кэлэргэ, саҥа үлэ көрүҥнэрин баһылыырга үөрэтэллэр.
Быһатын эттэххэ Китай дьадаҥытык олорор дьонугар көмөтө аҥаардас дотация, субсидия эрэ буолбакка киһи олоҕун туох баар өрүтүн барытын хабар. Ону ааһан туох баар үлэ былааннаахтык, аһаҕастык уонна чопчу оҥоһуллар. Кинилэр сүүһүнэн мөлүйүөн киһини барытын ааҕан, дьадаҥы буолар төрүөтүн онтон хайдах быыыһыахха сөбүн билэр буоллахтарына Саха Сиригэр олорор 200 тыһынча дьадаҥы киһини билэр, чопчу көмө программатын оҥорор кыаллар курдук көстөр. Биир үчүгэй, уонна биһиэхэ даҕаны кыаллар холобурунан буолар билиилээх, уопуттаах, үчүгэй салайааччылары элбэх кыаммат ыал баар нэһилиэктэригэр үлэҕэ ыытыы буолар. Китайга 188 тыһынча сатабыллаах салайааччы, 128 тыһынча рабочай этэрээт и 530 тыһ. алын сүһүөх специалистара уһук сытар нэһилиэктэргэ баран үлэлии сылдьаллар. Хомойуох иһин билигин биһиги төттөрүтүн, билэр-көрөр, үөрэхтээх дьоммутун Дьокуускайга ыҥыран ылан үлэлэтэбит.
Биһиэхэ улуус, нэһилиэк баһылыктара дьадаҥы дьонун ахсаанын чопчу билбэт түгэннэрэ эмиэ бааллар. Хас дьадаҥы ыал, дьадаҥы ыалга олорор оҕо баарый диэтэххэ быһа холуйан этэллэр. Дьигинэн нэһилиэккэ даҕаны, улууска даҕаны социальнай көмүскэл тэрилтэлэрэ бааллар эрээри биир үксүн тэрилтэлэрэ ыйыытынан-кэрдиитинэн, онно сөп түбэһэр информацияны ылаллар-биэрэллэр. Үксүн киһи бэйэтэ оҕо дотациятын ыла кэллэҕинэ, биитэр туох эмэ кыһалхаҕа кыһарыйтардаҕына анал докумуон толорон бу ыал үбэ прожиточнай минимумтан аллараа буоларын быһаараллар. Хомойуох иһин, атын ньыма суох. Үлэ уонна социальнай көмө министерствота, үлэлээх буолууну хааччыйар комитет, статистика тэрилтэтэ үксүн Федеральнай һокуон уонна норматив чэрчитинэн үлэлиир буолан баҕарбыттарын да иһин дьадаҥы дьону ааҕар, кинилэри туспа тутан үөрэтэр кыахтара хааччахтаах. Бу хайысхаҕа Саха Сирэ бэйэтэ туспа сокуон ылынан Китайга баарын курдук хас биирдии дьадаҥы киһиэхэ туспа карточка арыйан, анал архыып оҥорон чопчу киһини кытта үлэлээн, кини олоҕо тупсуор дылы көмөлөһөн, салайсан, ыйан-кэрдэн биэриэ этэ. Нэһилиэк, улуус баһылыктарын үлэтин хас дьадаҥы киһиэхэ көмөлөһөн, кинини үптээх-харчылаан, үлэлээн-хамнастаан олоҕун тупсарбытынан сыана быһыллыа этэ. Билигин нэһилиэк, улуус баһылыгын үлэтэ биир үксүн нэһилиэккэ туох тутуллубутунан быһаарыллар курдук буолла.
Биһиэхэ улуус улуус, нэһилиэк нэһилиэк аайы түспа үп хаччы баара, промышленнай районнар атыттартан ураты элбэх дохуоттаахтара биллэр суол. Биир улуустан сарбыйан, атын улууска үбү биэрии бука сыыһа буолуо эрээри биһиэхэ 90-с сылларга ыытыллыбыт үлэни дириҥэтэр, кэҥэтэр уолдьаста. Бары билэрбит курдук Өлүөхүмэҕэ, Хаҥаласка Тыа хаһаайыстыбатын академиятын филиаллара, Нерюнгрига, Мирнэйгэ СГУ филиаллара, Чурапчыга физкультура института арыллыбыттара, Бүлүүгэ, Намҥа педколледжтар кэҥээн биэрбиттэрэ, Сунтаарга гранильнай собуот арыллыбыта уонна да атын улуустарга саҥа үлэ миэстэтин таһаарар тэрилтэлэр үөскээбиттэрэ. Ити саҕалааһыны кэҥэтэн, тыа сиригэр олорор дьоҥҥо саҥа үлэ миэстэтин таһаарар, аҥаардас тыа хаһаайыстыбатын эрэ өйөөбөккө атын оҥорон таһаарыы көрүҥнэрин, культура, наука, үөрэх тэрилтэлэрин арыйыах баара. Билигин интернет ситимэ Республикаҕа барытыгар баар, республика нэһилиэнньэтин 86% түргэн оптоволокно нөҥүө холбонор интернеттаах, 2021 сылга өссө 2000 км оптоволокно тардыллыахтаах. Биһиги сонумсахпытынан, саҥаны ылынан иһэрбитинэн аатырабыт. Ил Дархан Айсен Сергеевич эппитинэн ааспыт сылга пандемия кэмигэр 15 000 телемедицина консультацията оҥоһуллубут, үөрэхпит тэрилтэлэрэ, атын да тэрилтэлэр ыраахтан үөрэх, үлэ көрүҥнэрин толору туһаналларын көрдөрдүлэр.
Онон билигин итини саҥа таһымҥа таһааран, улахан Алроса, Сахатранснефтегаз, Якутэнерго, Водоканал курдук тэрилтэлэри, ону таһынан улахан промышленнай тэрилтэлэри бастаан уһук сытар нэһилиэктэргэ сыһыаран, онно олорор дьоҥҥо аҥаардас үбүнэн-аһынан эрэ буолбакка үөрэтэн, тэрийэн оҥорон таһаарбыттарын батарарга көмөлөһөллөрүн ситиһиэх баара.
Таатта улууһугар Мосоркин Константин, Мосоркин Станислав, Капитонов Вячеслав, Никонова Наталья диэн Уолба олохтоохторун кытта кэпсэппиппэр, сылгынан, сүөһүнэн олорор дьон Минсельхоз линитятынан барар саҥа уларыйыылары сүгүн-саҕын өйдүү иликтэрин эппиттэрэ. Үлэлиир баҕа да, кыах да баар ол эрээри сокуон өттүгэр, саҥа көмө программаларын билиигэ, ону туһаныыга күчүмэҕэйдэр баалларын бэлиэтээбиттэрэ. Ити көстүү аҥаардас Уолбаҕа эрэ баар буолбатах. Уус Алдан Чараҥыгар, Таатта Чөркөөҕүгэр, Өлүөхүмэ Кыыллааҕар, Ленскэйгэ эмиэ дьон наар билэр эрэ ньымаларынан үлэлииллэрин, саҥа үлэ көрүҥүн, интернет нөҥүө оҥорон таһаарбыттарын батарыы туһунан үчүгэйдик билбэттэрин, ону баһылыы иликтэрин эппиттэрэ.
Билигин саха ыччаттара мобильнай сыһыарыы, компьютернай оонньуу, программа оҥорон Аан дойдуга атыылыы олороллор. Ол гынан баран үөрэхтээҕи үөрэтии тэнийэн хаалла. Оскуолаҕа үчүгэйдик үөрэммит, билиилээх-көрүүлээх киһи эрэ үрдүк, орто анал үөрэххэ киирэр. Этэргэ дылы үөрэххэ киирээри киһи үөрэхтэнэн хаалар үйэтэ кэллэ. Онон өссө биир куттал үөскүүр, Өксөкүлээх «Төрүү илигиттэн түҥнэри төлкөлөөх» диэн поэматын уларытан эттэххэ төрүөҕүттэн дьадаҥы буолар утумнаах дьон баар буолан эрэр. Ити куһаҕан утуму тохтоторго хайысхаларынан көрөн «Тыа хаһаайыстыбатын үлэһиттэрин дьадаҥыттан босхолооһун», «Үөрэх кыһатыгар дьадаҥы суох буолуута» уо д.а. программалары оҥоруохха баара. Иннэ гынан тустаах министерстволар эмиэ кыттыа этилэр. Китай курдук улахан дойду 2030 сылга дьадаҥы киһи хаалыа суоҕа диир буоллаҕына биһиги тыйыс айылхалаах, аҕыйах киһи олорор ыраах сытар нэһилиэктэрбитигэр даҕаны сөпкө дьаһаннахпытына биир да дьадаҥы киһи хаалбатын ситиһиэхпитин сөп курдук көстөр.
Биһиги Ил Дархаммыт Айсен Николаев 2020-2030 сылларга дьадаҥы буолуу төрүөтүн кытта охсуһар программатыгар «система социального сопровождения малоимущих семей» диэн анал хайысха баар. Ол хайысха чэрчитинэн хас биирдии киһиэхэ социальнай карта диэни арыйан көмөнү чопчу биирдиилээн киһиэхэ аныахха, биирдиилээн ыалга дьадаҥы олохтон тахсар суолу ыйыахха наада.
Ил Дархан былырыын Чурапчы улууһугар сылдьан “дьиэ кэргэн экэниэмикэтин” хамсааһынын Өрөспүүбүлүкэҕэ киэҥник тэнитиэххэ наадатын эппитигэр олоҕуран, “дьиэ кэргэн экэниэмикэтин” хабаанын кэҥэтэргэ уонна тыа сиригэр дьиэ кэргэн таһымыгар кыаллар үлэ ахсаанын элбэтэргэ кэм кэллэ.
Сергей Попов, СӨ Бастакы Президенын, СӨ судаарыстыбаннай сүбэһитин М.Е.Николаев көмөлөһөөччүтэ.
Посты на тему семейной экономики в моем блоге:
После коронавируса: возврат к якутским усадьбам?
Александр Атласов: о проблематике развития сельских территорий
Эркээни должна стать долиной опережающего развития!
Семейная экономика — наш ответ коронавирусу covid-19!
Клубника во дворе! Лето 2020 года!
Новые технологии для усадебных хозяйств Якутии.
Новые технологии для усадебных хозяйств Якутии — 2.
Мои вопросы на пресс-конференции спикера Ил Тумэн РС (Я) Петра Гоголева
Проект «Сайдыы» (Развитие) и новый сайт об усадебном хозяйстве Якутии
Национальная идея народосбережения Республики Саха (Якутия)
Доклад члена Высшего Совета Старейшин (Ытык Субэ) Республики Саха Иннокентия Аммосова
Эволюция системы расселения Якутии: долгосрочные тренды и видение будущего
Электричество и интернет в тайге и тундре! Традиционная хозяйственная деятельность и инновации
Направления развития МР «Намский улус». 24.02.2021 г.
Иван Горохов об усадебном строительстве в Арктике
Предложения помощника Первого Президента Республики Саха!
Охотсоглашения. Народ взял вопрос в свои руки!
Кыллах — Даппарай в апреле 2021 года.
Жарханский национальный наслег — апрель 2021 года
Михаил Николаев: «Дойти до каждого человека!»
О сельском хозяйстве в Ленском улусе и не только!
АГАТУ Өктөмнөөҕү филиалыгар сибэкки, сир аһын арассаадата атыыланар!
Моя страница в Дневниках якт ру.: https://nikbara.ykt.ru/
Мой сайт: https://nikbara.ru/
Мой канал в «Яндекс Дзен» — NikBara
Просьба подписаться на мой канал «Николай Барамыгин» на Ютуб!
https://www.youtube.com/c/НиколайБарамыгин
И на мои аккаунты в социальных сетях!
Я в Инстаграме @nb2015p
Персональная страница в «Фейсбуке»: https://www.facebook.com/nikbaramygin/
«Одноклассниках» https://ok.ru/profile/500676253992
«В контакте» https://vk.com/nbaramygin
«Твиттер» https://twitter.com/NBaramygin
Thank you for any other informative web site. The place else may I get that
type of info written in such an ideal method? I have a
venture that I’m simply now operating on, and I’ve been on the look out for such info.
Somebody necessarily lend a hand to make seriously articles I’d state.
That is the very first time I frequented your website page and so far?
I amazed with the analysis you made to make this actual submit extraordinary.
Fantastic job!
Hello mates, its fantastic piece of writing concerning cultureand fully explained,
keep it up all the time.
I have been surfing online more than 3 hours today, yet I never
found any interesting article like yours. It is pretty worth enough for me.
In my opinion, if all web owners and bloggers made good content
as you did, the internet will be a lot more useful than ever before.
I have to thank you for the efforts you’ve put in writing this website.
I’m hoping to view the same high-grade content by you later on as
well. In truth, your creative writing abilities has encouraged me to get my
own blog now 😉
What a stuff of un-ambiguity and preserveness of valuable know-how on the topic of unexpected feelings.
This is my first time pay a visit at here and i am
actually impressed to read all at single place.
Please let me know if you’re looking for a article author for your site.
You have some really good articles and I believe I would be a good asset.
If you ever want to take some of the load off, I’d really like to write some material for your blog in exchange for a link back to mine.
Please shoot me an email if interested. Cheers!
These are actually fantastic ideas in on the topic of blogging.
You have touched some pleasant points here. Any
way keep up wrinting.
I absolutely love your blog and find a lot
of your post’s to be exactly I’m looking for. Would you
offer guest writers to write content in your case?
I wouldn’t mind producing a post or elaborating on a number of the subjects
you write with regards to here. Again, awesome website!
Great article! That is the kind of info that should be shared around the internet.
Shame on the search engines for now not positioning
this submit higher! Come on over and seek advice from my website .
Thanks =)
Here is my site — or ps4 games
Can you tell us more about this? I’d love to find out some additional
information.
my blog: and ps4 games
It’s very effortless to find out any matter on net as compared to books, as I found this piece of writing at this web site.
Look at my blog … ps4 games our
I am really inspired with your writing talents
as smartly as with the format in your weblog. Is
this a paid subject or did you modify it your self? Either way stay up ps4 games the nice
quality writing, it is uncommon to peer a great weblog like this one these days..
Discount Dutasteride With Free Shipping Website
Pretty! This has been a really wonderful article. Thank
you for providing this info.
My page: web hosting off
https://buytadalafshop.com/ — purchasing cialis online
Woah! I’m really enjoying the template/theme of this website.
It’s simple, yet effective. A lot of times it’s challenging to get that «perfect balance» between user friendliness and appearance.
I must say you have done a very good job with this.
Also, the blog loads super fast for me on Safari.
Superb Blog!
Look at my blog post; my quest bars (http://j.mp)
Viagra En Fiv
Thanks for another excellent post. The place else may anybody
get that kind of information in such a perfect approach of writing?
I have a presentation next week, and I’m on the search for such info.
Feel free to surf to my web page — our quest bars; http://bitly.com/3zuTMxD,
Viagra
Thankfulness to my father who stated to me concerning this webpage,
this weblog is truly awesome.
My page — for scoliosis surgery
Good day I am so excited I found your weblog, I really found you by accident,
while I was browsing on Bing for something else, Anyhow I am here now and would just like to say many thanks for
a incredible post and a all round entertaining
blog (I also love the theme/design), I don’t have time to
browse it all at the moment but I have bookmarked it and also added your
RSS feeds, so when I have time I will be back to read more, Please do keep up the awesome jo.
Here is my site there asmr [http://bit.ly/38vuS56]
Your mode of explaining the whole thing in this post asmr
is — http://tinyurl.com/, really pleasant, all be capable of easily be aware of it, Thanks a lot.
I’m extremely inspired with your writing skills and also with the layout for
your weblog. Is this a paid topic or did you modify
it yourself? Anyway keep up the excellent high quality writing, it’s uncommon to look a great blog like this one
today..
Here is my web page — where asmr (j.mp)
https://buypropeciaon.com/ — Propecia
Toranto Drug Store
Fantastic blog! Do you have any tips and hints for
aspiring writers? I’m hoping to start my own website soon but asmr (bitly.com) I’m a little lost on everything.
Would you suggest starting with a free platform like WordPress or go for a paid option? There are so many options
out there that I’m totally overwhelmed .. Any recommendations?
Kudos!
scoliosis surgery it‘s difficult
to find knowledgeable people in this particular topic, however, you seem like you
know what you’re talking about! Thanks
buy stromectol tablets
cheapest cialis
https://buysildenshop.com/ — Viagra
buy finasteride 5mg online
Non Prescription Tadalafil
http://buystromectolon.com/ — stromectol walmart
We’re a group of volunteers and starting a new scheme in our community.
Your site offered us with valuable information to work on. You’ve done an impressive task
and our entire group can be grateful to you. asmr https://app.gumroad.com/asmr2021/p/best-asmr-online this asmr
(http://app.gumroad.com/asmr2021/p/best-asmr-online)
Hi to every body, it’s my first pay a quick visit
of this webpage; this website contains amazing and actually excellent information for readers.
quest bars http://tinyurl.com/49u8p8w7 when quest bars (bit.ly) bars
I know this scoliosis surgery (bit.ly) website gives quality
depending posts and extra information, is there any other site which offers these kinds of things in quality?
scoliosis surgery https://0401mm.tumblr.com/ scoliosis surgery
hello!,I really like your writing so so much! share we keep up a
correspondence extra approximately your post on AOL?
I require a specialist in this space to unravel my problem.
May be that’s you! Taking a look forward to peer you.
quest bars https://www.iherb.com/search?kw=quest bars where, iherb.com,%20bars quest bars
Greetings from Carolina! I’m bored at work so I decided to check out your website on my iphone during lunch break.
I really like the knowledge you present here and can’t wait to take a look when I get home.
I’m surprised at how fast your blog loaded on my cell phone ..
I’m not even using WIFI, just 3G .. Anyways, superb blog!
cheap flights is (http://bit.ly/)
flights http://1704milesapart.tumblr.com/ cheap flights
It’s a pity you don’t have a donate button! I’d definitely donate to this ps4 games (tinyurl.com) excellent blog!
I guess for now i’ll settle for bookmarking and adding your RSS
feed to my Google account. I look forward to fresh
updates and will share this site with my Facebook group.
Talk soon! ps4 games https://j.mp/3nkdKIi ps4 games
It’s amazing to go to see this site and reading the
views of all colleagues on the topic of this article, while
I am also keen of getting experience. scoliosis surgery
https://coub.com/stories/962966-scoliosis surgery of [coub.com]-surgery scoliosis
surgery
Viagra Alternativen
http://buyplaquenilcv.com/ — Plaquenil
Buy Zithromax To Treat Chlamydia
http://buyzithromaxinf.com/ — zithromax chlamydia
plaquenil dose for covid 19
Priligy
zithromax for stds
buy furosemide cheapest
5ml
Abilify Price Non Prescription
https://buypriligyhop.com/ — Priligy
http://buylasixshop.com/ — Lasix