Айахпытын бэйэбит ииттэр кыахтаахпыт - Блог Николая Барамыгина

Аһынан-үөлүнэн хааччыйыы – сүрүн хайысха

ХНТ генеральнай сэкирээтэрэ Антониу Гуттерриш этиитинэн, COVID-19 саҕаланыаҕыттан бэттэх аан дойдуга экэниэмикэҕэ улахан кириисис ааҥнаабыт. Ону эбии Арҕааҥҥы дойдулар Арассыыйаҕа хааччахтааһыннары киллэрэн, экэниэмикэбит мөлтүөн сөбүн эспиэрдэр бэлиэтииллэр. МГУ бэрэпиэссэрэ Наталья Зубаревич этэринэн, сыана үрдүөн, сорох табаардар аҕыйыахтарын, үлэтэ суох киһи элбиэн, дьон дьадайыан сөп диэн дьиксинэр.

Биллэн туран, кэм-кэрдии ааһан истэҕин аайы, барыта син оннун булуоҕа, сааһыланыаҕа, Арассыыйа курдук улахан, баай дойду син биир сайда туруоҕа. Ол эрэн билигин, улахан уларыйыы тугунан диэлийэн тахсыаҕын ким даҕаны ыйдаҥардыбат. Бэл, Киин бааммыт кулун тутар 10 күнүгэр оҥорторбут араас бааннар, Экономика үрдүкү оскуолатын кытта кыттыгас чинчийиитигэр экэнэмиэкэбит быйылгы, эһиилги туругун кыайан быһаарбатах.

Хотугу, тыйыс усулуобуйаҕа олорор Саха сирин олохтоохторун бу балысхан уларыйыы туохха тиэрдиэҕэй? Туох күчүмэҕэй баарый? Дьиэни-уоту тутуу уонна ону ититии, таҥас-сап, туттар тэрил, суол-иис, барыы-кэлии, доруобуйа харыстабыла, үлэлээх буолуу уо.д.а. хайысхаларын сэргэ аһынан-үөлүнэн хааччыллыы сүрүн боппуруос буолар.

Историк, наука доктора Андриан Афанасьев этэринэн 20 үйэ саҕаланыытыгар Саха Сиригэр олорор 200 000 кэриҥэ киһи аһынан-үөлүнэн бэйэтин толору хааччынан олорбут буолан, II аан дойду сэриитэ, өрөбөлүүсүйэ уонна гражданскай сэрии кэмнэригэр Саха Сиригэр улахан хоргуйуу, аччыктааһын баара бэлиэтэммэтэх. Аҕа Дойду сэриитин кэмигэр тахсыбыт аччыктааһын, хоргуйуу сүрүн төрүөтүнэн, историк, наука доктора, суруйааччы Егор Алексеев этэринэн, биир үксүн уот кураан турбут кэмигэр салалта сыыһа дьаһаллары ылбыта буолбут. Оччотооҕу оҥорон таһаарыллар ас-үөл Саха сиригэр олорор дьоҥҥо толору тиийэр эбитэ үһү, холобур 1930 сылга 70 тыһ. тонна бурдук үүннэриллэр эбит. 1940 сылга 314 тыһынча ынах-сүөһү, 197 тыһынча сылгы баар эбит. 90-с сылларга сойуус эстибитин түмүгэр Россияҕа даҕаны Саха Сиригэр даҕаны хоргуйуу, аччыктааһын тахсыбатаҕа. Аҕыйах сыллаах дефицит диэн ааттанар аһылык сорох көрүҥнэрэ аҕыйыы да сылдьыбыт буоллахтарына “Саха Ас”, “Якутия” ҮАПК, “Хоту Ас” уо. д.а. тэрилтэлэр түргэн үлүгэрдик тэриллэ охсон сүрүн аһылык көрүҥнэрин бэйэбит оҥорор буолбуппут. Ону таһынан Хоту таһаҕаһы тиэйии (Северный завоз), ас-үөл саппааһын тэрийии үлэтэ күүскэ барбыт буолан дьон-сэргэ санаата эрэх-турах этэ.

Биллэрин курдук, ити сылларга саҥа конституция ылыллан, ырыынак экэниэмикэтигэр көспүппүт, онно сөп түбэһиннэрэн хас биирдии тэрилтэ юридическай статуһа чопчуламммыта. Ол түмүгэр сэбиэскэй тутулга сөп түбэһэн үлэлии сылдьар хаһаайыстыбалар, ол эбэтэр сопхуостар эмиэ юридическай статустарын чопчулуурга күһэллибиттэрэ. Оччотооҕуга ити юридическай статуһу, сокуон ирдэбилинэн, олохтоох кэлэктиип бэйэтэ быһаарара. Онон кэлэктииптэр быһаарыыларынан сорохтор акционернай уопсастыба, хааччахтаммыт эппиэтинэстээх тэрилтэ, о.д.а. буолбуттара. Ону таһынан фермерскай хамсааһын күүскэ тэриллэн республикаҕа 4000-ҕа тиийэ фермерскай хаһаайыстыба үлэлиир этэ. Онон сүрүн аһылык көрүҥнэрин оҥорон таһаарыы улаханнык кыччаабатаҕа: 1980 сылга бурдугу 26 тыһ. туонна, хортуоппуйу 49 тыһ. туонна, оҕуруот аһын 25 тыһ. туонна оҥорор эбит буоллахпытына, 2000 сылга бурдугу 27 тыһ. туонна, хортуосканы 74 тыһ. туонна, оһуруот аһын 37 тыһ. туонна үүннэрэр буолбуппут.

Хас биирдии киһи аһылык сүрүн көрүҥнэрин сиир нуорматын аахтахха, Саха сиригэр 2022 сыл саҕаланыытыгар олорор 990 538 киһи уопсайа 810 тыһынча туоннаны аһаан сыл тахсар, бэйэбит буоллаҕына 305 тыһ. туоннаны оҥоробут. Ити аһылык сүрүн көрүҥэ эрэ. Ону таһынан манна үүммэт да, оҥоһуллубат да ас, утах баар.

Былырыын Саха сиригэр Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин чахчыларынан, 107 млрд солкуобай харчыга аһаабыппыт. Онтон 26 миллиардын бэйэбит оҥорон таһаарбыппыт. Саха сирэ аһыыр аһылыгын биэс гыммыт биирин бэйэтэ оҥорор. Сүрүн аһылык көрүҥүн 40%, ол аата аҥаарыттан арыый кыратын бэйэбит үүннэрэбит, оҥоробут.

Бэлиэр ас-үөл сыаната үрдээн, ону утары федеральнай, өрөспүүбүлүкэ салалталара кэмигэр, сөптөөх миэрэлэри ылынан эрэллэр. Ол туһунан Ил Дархан Айсен Николаев икки улахан иһитиннэрии оҥорон турар. Сааҥсыйа кэмигэр экэниэмикэбит туруктаахтык сайдарын туһугар анал суһал штаб тэриллибитэ. Бу штаб оттугу тиэйии, сыананы хааччахтааһын, хоту таһаҕаһы тиэйии эҥин курдук тыын суолталаах дьаһаллары тэҥэ ас-үөл хааччыллыытын эмиэ көрөр. Штаб бигэргэтэринэн, быйыл уонна эһиил, 2024 сылга тиийэр ириис, гречка, сахар, бурдук курдук сүрүн аһылык атыылааччыларын, оҥорооччуларын кытта бэлиэр кэпсэтии баран, илии тутуһуллан турар. Арассыыйа аһылыгынан бэйэтин толору хааччынар кыахтаах буолан ити өттүгэр куттал суох.

Манна диэн эттэххэ, төһө да хоргуйуу, аччыктааһын куттала суоҕун үрдүнэн уопсай сыана үрдээһинэ ыал экэнэмиэкитигэр, чуолаан аһыыр аһылыгар охсоро саарбаҕа суох. Өрөспүүбүлүкэбитигэр 2020 сылга ыал дохуотун 34% аска-үөлгэ бараабыт эбит буоллаҕына, быйыл ыал дохуотун 45% тиийэ аһылыкка барара сабаҕаланар.

Хайдах дьаһанабыт?

Вице-премьер Михаил Никифоров этэринэн, Саха сирин тас өттүттэн аһылык аҕалааччыларга кирэдьиитинэн көмө, суол ороскуотун сабыныыга өйөбүл, нолуокка чэпчэтии уо д.а. ньымаларынан тиэллэн кэлэр ас сыанатын сөптөөх таһымҥа тута сатыыллар. Олохтоох атыыһыттар сыаналарын наһаа үрдэтэ иликтэр. Сыана үрдээһинэ соҕурууҥҥу атыыһыттартан тутулуктаах.

Мантан сиэттэрэн, биһиги бэйэбит оҥорон таһаарар аһылыкпыт кээмэйин элбэтиэхпитин син дуо, ол туһугар туох үлэ ыытыллыахтааҕый диэн ыйытыы үөскүүр.

Статистиканы көрдөххө, бурдугу, хортуоппуйу уонна атын оҕуруот аһын үүннэрии кээмэйэ 1970-с сс. эрэ икки төгүл улааппыт эбит. Тыа хаһаайыстыбатын наукатын дуоктара, Саха сиринээҕи тыа хаһаайыстыбатын научнай-чинчийэр институтун дириэктэрин солбуйааччы Полина Охлопкова этэринэн, ол кэмҥэ Совмин бэрэссэдээтэлин солбуйааччытынан Михаил Николаев ананан сири кытта үлэҕэ, нүөлсүтүү үлэтигэр, агротехникаҕа, уоҕурдулааһыҥҥа, сорт үлэтигэр олох күүстээх болҕомто уурбут.

Хатаска Вастьянов, Жирков, Маҕаҥҥа Котрус, Өлүөхүмэҕэ Иванов диэн уһулуччу элбэх үүнүүнү ылар агрономнар үлэлии сылдьыбыттара. Ону таһынан Михаил Ефимович дьаһалынан институт хортуопуй уонна оҕуруот аһын технологиятын отделын сэбиэдиссэйэ Леонид Глиссаев, ученай Михаил Перлов, бурдук отделын сэбиэдиссэйэ Петр Васильев уо.д.а. научнай үлэһиттэр тыа хаһаайыстыбатын үлэтигэр быһа кыттыыны ылар, салайар буолбуттар. Наука сабыдыала лаппа улааппыт.

СӨ Ил Дархана Айсен Николаев тыа хаһаайыстыбатын бородууксуйатын элбэтэргэ Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтигэр сорудах биэрэн турар. Холобур, Ил Дархан быһаччы дьаһалынан «Туймаада» ҮАПК көрүллүбүт 600 мөлүйүөн кэриҥин билигин түргэнник ситэр салааҕа: кууруссаны, хааһы, сибиинньэни иитиигэ уонна ыал экэнэмиэкэтигэр ыытыахтара. Ил Дархан сорудаҕын толорор сыалтан, бу күннэргэ «Туймаада» ҮАПК тыа хаһаайыстыбатын тэрилтэлэрин, улуустары, нэһилиэктэр баһылыктарын кытта ыкса ситимнээх, киэҥ далааһыннаах үлэ бара турарын этэр.

Тэрилтэ салайааччыта Петр Ефремов этэринэн, хомойуох иһин, сорох тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар саҥа буолбут уларыйыыларга сөп түбэһэр дьаһаллары өссө да ылына иликтэр. Салайааччы бу үлэҕэ улуустар, нэһилиэктэр ҮАПК бырагыраамаларыгар кыттан, баар кыаҕы толору туһаналларыгар эрэнэрин эттэ.

Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтэ үүт-эт туттарааччыларга быйылгы үп барыта көрүллэн турарын, үүт тутуутун сыаната үрдүөхтээҕин, ынах төбөтүгэр бэриллэр харчы эмиэ улаатыан сөбүн туһунан этэр.

Инньэ гынан, судаарыстыба өттүттэн аһылыгынан хааччыйыы өттүгэр сөптөөх дьаһаллар ылыллыбыттар. Тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларга көмө күүһүрэн иһэрин бэлиэтиир.

Хортуоппуйтан саҕалыахха

Саха сирин тэрээһиннээх хаһаайыстыбаларын бүгүҥҥү тирээн турар сыаллара-соруктара – былырыыҥҥы көрдөрүүттэн намыһаҕа суох көрдөрүүнү ситиһиэхтээхтэр. Маны сэргэ, кэккэ хайысхаларга оҥорон таһаарыы кээмэйин өссө улаатыннарыах тустаахпыт.

Былырыын өрөспүүбүлүкэҕэ 795 тыһ. га мэччирэҥ сирэ, 719 тыһ. га ходуһа 105 тыһ. га бааһына баар эбит. Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин чахчытынан, бу сирбит 8% эрэ нүөлсүтүллэр. Кулун тутар 29 күнүгэр Ил Түмэн тэрийэн ыыппыт мунньаҕар Александр Атласов сири нүөлсүтүү үлэтин күүһүрдэн, быйыл икки төгүл элбэх ходуһаны нүөлсүтүү үлэтинэн хабар былаан баарын туһунан эппитэ.

Сүөһүбүт, сылгыбыт ахсаана эмискэ кыайан элбээбэт. Онон үүт, эт оҥоруута балысханнык эмиэ улааппат. Муҥутаан Саха сиригэр ынах сүөһүбүт ахсаана 1928 сылга 530 тыһыынчаҕа тиийэ сылдьыбыт эбит буоллаҕына, билигин 203 тыһыынча сүөһү баар.

Эмиэ 2020 көрдөрүүтүн Саха сиригэр 9,1 тыһ. туонна бурдук, 71,2 тыһ туонна хортуоппуй, 26,4 тыһ. туонна оҕуруот аһа ылыллыбыт. Бурдук ыһар, хомуйар элбэх үбү эрэйэр эбит буоллаҕына, оҕуруот аһын олордуу, чуолаан хортуосканы олордуу, түргэнник ситэр кууруссаны, сибиинньэни иитии улахан үбү-аһы эрэйбэт.

Саха сирэ хортуоппуйунан бэйэтэ бэйэтин толору хааччынар кыахтаах. Наука дуоктара Полина Охлопкова этэринэн, киһи бэйэтэ үүннэриэн сөптөөх, саамай астаах оҕуруоппут аһа – хортуоппуй. Билигин буоллаҕына, 20 тыһыынча туоннаҕа тиийэ тастан аҕалар эбиппит. Үксүн Амуртан, сороҕун Кытайтан аҕала сылдьыбыппыт.

Былырыын тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар хортуоппуйу уонна оҕуруот аһын 3 385 га сиртэн 35 тыһ. туоннаны ылбыт буоллахтарына, быйыл ону хас эмэ төгүл улаатыннарар кыах суох. Бүгүҥҥү туругунан Тыа хаһаайыстыбатын министиэристибэтин чахчыларынан, Саха сирин 15 улууһугар уонна Дьокуускай куоракка 86 оҕуруот аһын харайар тутуу баар. Онно 31 тыһ. туонна оҕуруот аһын ууруохха син. Онон тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар 2020 сылга 35 тыһ. туонна оҕуруот аһын үүннэрбит буоллахтарына, бүгүн күннээххэ ону эрэ харайар кыах баар.

Быйыл эмиэ эт, үүт тутуутун курдук, нэһилиэнньэттэн хортуоппуй тутуута саҕаланыа. Олордубут дьон бэйэлэрэ сииллэрин үрдүнэн, дьоҥҥо атыылаан биитэр соҕотуопкаһыттарга туттаран эбии үп киллэриниэхтэрин син. Онон төһө кыалларынан олордор сири кэҥэтэн, эрдэттэн сиэмэ атыылаһан, умуһаҕы кэҥэтэн бэйэ сииригэр сөп гына уонна ордуннаҕына атыыга таһааран, хас биирдии сирдээх ыал былырыыҥҥытааҕар элбэх хортуоппуй ыларга былааннаныан наада.

Дьон хортуоппуйун олордор сирин улаатыннардаҕына, 2022 сылга кэтэх хаһаайыстыбалар 70 тыһ. туоннаны ылыахтарын син. Онно тэрээһиннээх хаһаайыстыбалар үүннэрэр 20 тыһ туоннатын эптэххэ, бэйэбит кыстык тахсар хортуоппуйбутун ылыахпытын сөп. Бу кыаллар суол уонна ыал экэниэмикэтин тупсарыыга сүҥкэн кылаат буолуо этэ.

Кэскиллээх сүбэлэр

Соторутааҕыта тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Александр Атласов уонна ТХМ Мелиорацияҕа управлениетын салайааччыта Дмитрий Махаров Москуба куоракка оробуочай сырыыларын чэрчитинэн өрөспүүбүлүкэ Бастакы бэрэсидьиэнэ, Судаарыстыбаннай сүбэһит Михаил Николаевы кытта көрсөн тыа хаһаайыстыбатын боппуруостарын тула кэпсэппиттэрэ.

Михаил Ефимович сыана ыарыы турар кэмигэр, ыал экэниэмикэтин бөҕөргөтөр сыалтан түргэнник ситэр салааны сайыннарар наадатын эппитэ. Кэтэх хаһаайыстыбаларга сиэмэ хортуоппуйунан хааччыйан, сайыҥҥы уу ситимин тутан, балыктааһын, бултааһын хааччахтарын аҕыйатан, сир аһын хомуйар тиһигин олохтоон дьоҥҥо көмөлөһүөххэ сөбүн бэлиэтээбитэ. Маны сэргэ ходуһа, бааһына сирдэрин төрдүттэн тупсаран оҥоруу, нүөлсүтүү итиэннэ ууну түһэрии дьаһалларын тэрийэн ыытыыга сүбэ-ама биэрбитэ. Михаил Ефимович курааны утары үлэҕэ мелиорация кыаҕын күүскэ туттуохха наадатын ыйбыта. Тыа хаһаайыстыбатыгар сыыппара эйгэтин ситиһиилэрин туһанарга пиэрмэрдэргэ, кэпэрэтииптэргэ анаан мобильнай сыһыарыылар оҥоһуллуохтаахтарын. Нэһилиэктэргэ, улуустар кииннэригэр эт, үүт, сир аһа, оҕуруот аһа атыыланар ырыныыктары тэрийии тэҥэ, атыылааччыны, атыылаһааччыны быһа ситимниир анал мобильнай сыһырыылары оҥорор кэм кэлбитин эппитэ.

Билигин номнуо муус устар ыйбыт саҕаланна. Тыа сирин дьонугар үлэҕэ бэлэмнэнии кэмэ. Биһиги өбүгэлэрбит бэйэ кыаҕар тирэнэн бачча улахан сири баһылаан олорбуттара. Онон улахан учуонайдарбыт, салайааччыларбыт, бастакы бэрэсидьиэммит М.Е. Николаев этиилэрин ылынан, сайыҥҥы кылгас күннэри былдьаһа ким-туох кыахтааҕынан куурусса, сибиинньэ иитэн, оҕуруоппутун, умуһахтарбытын кэҥэтэн бары биир киһи курдук үлэҕэ турунуоҕуҥ!

Сергей Попов,

СӨ Судаарыстыбаннай сүбэһитэ, СӨ Бастакы бэрэсидьиэнэ М.Е. Николаев ыстаарсай референэ.