27 июня 2022 года в г. Якутске прошел очередной съезд Конгресса народа саха. Вашему вниманию статья Нины Герасимовой в газете «Кыым», фотографии моментов съезда и видео с Ютуб каналов Николая Павлова, Ивана Руфова и Николая Барамыгина (на якутском языке).
Сийиэс саҕаланыан иннинээҕи моменнар.
Нина Герасимова Кыым хаһыакка ыстатыйата:
Кэнгириэс саҥа састаабы эрэ талаары мустубат. Кэнгириэс – дьүүллэһэр, санаа атастаһар, этии киллэрэр былаһаакка. Буолан ааспыт Саха кэнгириэһин сийиэһигэр 24 улуустан кэлбит бэрэстэбиитэллэр этиилэрин салгыы бэчээттиибит. Мантан көрдөххө, дэлэгээттэр ыанньыйбыт санаалара элбэх, ыалдьар тиэмэлэрэ баһаам, туруорсар ыырдара киэҥ. Ол барыта бырайыакка киирбэтэр даҕаны, ханнык эрэ өттө, үлэ хайысхатын торумнуурга, былааны чуолкайдыырга киирэн биэриэ, саҥа хардыыга олук ууруо.
Үгүс элбэх киһи тыл эппититтэн, тугу чорботуохха сөбүй? Намтан сылдьар, урбаанньыт Кира Аммосова, Максим Аммосов сиэн балта, “Кэнгириэс баар бүгүҥҥү олоҕу-дьаһаҕы ситэ өйдүү илик эбит” диэтэ. Ол эбэтэр, “наар интэлигиэнсийэни, эбэтэр, уопсастыбаннай көхтөөх, позициялаах дьоннуун алтыһар буолан, боростуой дьон тугунан олорорун билбэт курдук”, – диэтэ. “Үксэ аҕа саастаах дьон буолан, дьиҥ балаһыанньаттан арыый ыраах толкуйдааххыт” диэн эбэн эттэ. Итиннэ майгынныыры уопсастыбанньык Дьулустаан Осипов эмиэ эппитэ. Онон, бу үлэҕэ кырдьык, эдэр көлүөнэ кыттыһан иһэрэ, солбук киирэрэ наада буолбут.
Тыл кыһалҕатыгар тохтоон, К.Аммосова “барыта төрөппүттэн тутулуктаах” диэн буолар да, дэриэбинэҕэ босуобуйаттан босуобуйаҕа олорор саха киһитэ хайдах да тыл инники дьылҕатын туһунан толкуйдуур кыаҕа суох. Олох пирамидатын саамай түгэх кэрдииһигэр олорор билиҥҥи дьон онон дьарыктанар, ону толкуйдуур кыаҕа суох. Ол иһин, оҕолорго сахалыы эйгэни өрөспүүбүлүкэ өттүттэн хааччыйыллыахтаах. Сахалыы мультиктар тэнийиэхтээхтэр, сахалыы литэрэтиирэ элбиэхтээх”, – диэтэ. Улаатан эрэр оҕолорго анаан олох туох да контент суоҕун аҕынна. Билиҥҥи глобализация кэмигэр оҕо син биир муоданы батыһар. Биһиги эмиэ “муоданы батыһан”, сахалыы контент оҥоруохтаахпыт. Холобур, Гарри Поттер сырыыларын тылбаастаан, биитэр ити курдук боростуой соҕус ааҕыллар айымньылары.
Оҕолорбутугар саха тыла атын омук тылын кэриэтэ буолла. Ону билиниэххэ наада уонна сахалыы билэр көлүөнэ кэлиэр диэри саамай боростуойтан саҕалаан үөрэтиэххэ. Билигин саха тыла оҕону тардыбат. Тоҕо диэтэххэ, аныгы кэми батыспат, ону ааһан утарар курдук. Аны, сорох-сорох сахалыы үчүгэйдик билбэт дьоҥҥо, сүрүннээн, оҕолорго, психология тиэрмининэн эттэххэ, пассивнай-агрессивнай, ону таһынан оннооҕор агрессивнай сыһыан баара кистэл буолбатах. Онон саха тыла, култуурата оҕону тардар буоллаҕына эрэ, кинини дириҥник үөрэтэр баҕа үөскүөҕэ”, – диэбитэ саамай сөп.
Анна Колмогорова: “Айыы итэҕэлэ”, Айыы үөрэҕэ да, Аар Айыы үөрэҕэ да, Тенгрианство да буоллун – саха туһугар туруулаһа сылдьар дьоммутун биир санааҕа аҕалар үлэни ыытыахпытын наада. Олоҥхо дьиэлэрин биһиги Ил Дархаммыт өйөөбүтэ үчүгэй, билигин ити өй-санаа дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийэн барыа. Ол эрээри, холобур, сахалыы тыыннаах дьиэлэргэ ачастаассыйа буоллаҕына, култууралар “эн сыыһа хайысханан үлэлии олороҕун” дииллэр. “Биһиэхэ маннык ирдэбил олох турбат, култуура сокуона, ирдэбилэ олох атын”, – диэн буолар. Онон бу хайысхаҕа үлэлиир дьоҥҥо сокуон өттүнэн өйөбүл наада, өркөн санаалаах дьон түмсэн үлэлиэхтэрин баҕарабын” диэтэ.
Валерий Луковцев, уопсастыбанньык: “Тыа сирэ сүрдээх кыһалҕалаахтык олорор, онон наһаа сиртэн-буортан тэйбэккэ үлэлиэҕиҥ диэн эттилэр. Ханнык баҕарар судаарыстыба бэйэтэ аһыырдаах эрэ буоллаҕына, тыыннаах буолар. Онон, ТХМ нэһилиэнньэ бытархай сүөһүнү – козаны, сибиинньэни тутан ииттэрин курдук, комбикормҥа датаассыйа көрөрүн ситиһиэххэ” – диэтэ. Ону кытта, холобур, Өлүөхүмэҕэ, Аммаҕа, бэйэ бурдугун үүннэриигэ болҕомтону уурар наадатын, тыа улуустара бырамыысыланнай улуустары кытта шефтэһэр үгэстэрин тилиннэриэххэ диэн этии киллэрдэ.
Зоя Алексеева, уопсастыбанньык: “Дьокуускай куорат мээрэ Е.Григорьев быыбарданарыгар “Прометей” кыбартаал оскуолатын сахалыы оскуола гыныах буолан тылын биэрбитэ. Онно үксэ сахалар олохсуйалларынан, сахалыы оскуоланы булгуччу астарар туһунан туох баар уопсастыбаннай түмсүүлэр кыттыһан, мээргэ уопсай туруорсуу-сурук киллэрэллэрэ наада”, –диэтэ. Иккиһинэн, Бурматов ханаалыгар ыт боппуруоһугар, сахалары быдьардык үөҕэн суруйуу наһаалаабытынан, ону уодьуганныыр курдук, борокуратуураҕа ирдэбил сурук киллэрэр наадатын эттэ.
Николай Аржаков-Боло Уус: Манчаары Баһылайы бары ороспуонньук дииллэрэ, оннук буолбатах, кини итэҕэллээх киһи этэ, кими да өлөрбөтөҕө, кырбаабатаҕа, арай үөрэтэ түһэн, таһыйан биэрэрэ. Сахалар биир чулуу киһибитигэр сүгүрүйэн, аатын ааттатар, холобур гынар үлэни күүһүрдэр наадатын эттэ.
Дьохсоҕон баһылыга (Таатта) Петр Захаров уоттаах-төлөннөөх тыл этиитигэр, сүрүннээн, тыа сириттэн дьон көһөн барыыта күннээҕи кыһалҕа буолбутун, ол тыа сирин төһө да сайыннара сатаабыт иһин, кэхтиигэ тиэрдэрин санатта. “Тыа сиригэр олох күөстүү оргуйарын туһугар үлэлиэхтээхпит”, – диэтэ. Кини Дьокуускай нэһилиэнньэтэ эбиллэн, Ил Түмэҥҥэ 2 дьокутаат атын улуустар суоттарыгар эбиллэр буолбутун эттэ. Оттон, холобур, 18 460 быыбардааччыттан биир дьокутаат турарынан, сорох улууска быыбардааччыларын ахсаана тиийбэт буолан, кыттыһан эрэ дьокутааттаныахтарын сөп. Хотугу улуустар 5-тии буолан биир бэрэстэбиитэллээхтэр. Оттон кыһалҕа хас улуус аайы баар. Онон, хас биирдии улуустан парламеҥҥа бэрэстэбиитэл баар буоларын ситиһиэхтээхпит диэтэ.
Түмүккэ Саха сирин туһугар ыалдьар, үлэлиир уопсастыбаннай түмсүүлэри Саха кэнгириэс тула түмсүөххэ диэн ыҥырда. Оччоҕуна Саха кэнгириэһин былаас даҕаны истиэ этэ. Уонна саха киһитэ өрөспүүбүлүкэбитин салайарын тухары, биһиги кинини тула түмсүөхтээхпит” диэтэ.
Егор Борисов: “Улуустарынан, нэһилиэктэринэн түмсүүлэри кытта үлэлиэххэ. Аны Саха сиринэн эрэ хааччахтанан хаалымыахха, атын сиргэ, дойдуга олорор сахалары эмиэ кыттыһыннарыахха. Дьэһиэй сахаларыгар эмиэ салааны тэрийэн, кыахпытын кэҥэтэн иһиэххэ. Харчы баһылыыр үйэтигэр олорон эрэ, дьаранаас буоллахпытына, биһигинниин ким да аахсыа суоҕа. Ол иһин кэнгириэс булгуччу харчылаах буолуохтаах. Онон барылы ылыныахха уонна өссө кэлин олохтоохтук ылынан, дьону билиһиннэрэн кэбиһиэххэ”, – диэн эттэ.
Аскалон Егоров-Өркөн Дьол, үөрэхтээһин бэтэрээнэ: “Саха алпаабытын сааһылыахха, бырабыыталыстыбанан өйөтүөххэ диэн этиилээх эбит. Дьөгүөр Жирков миниистирдээн олорон, Национальнай оскуола кэнсиэпсийэтин олоххо киллэрбитэ олус үчүгэй этэ. Билигин да ол баар, ол эрээри ФГОС туһуттан хайдах эрэ туоратылынна курдук. Итини сөргүтэр, олоххо төннөрөр”, – наада диэн эттэ.
Владимир Васильев, Мэҥэ Хаҥалас:
– Дьиҥинэн, саха кэнгириэһэ нэһилиэктэн тэйдэҕинэ, кини үлэтигэр орооһор кыаҕыҥ суох, тоҕо диэтэххэ, күннээҕи үлэ бэлиитикэ буолбатах. Муниципальнай былаас таһыма буоллаҕа, оттон бэлиитикэ – судаарыстыбаннай былаас таһымыгар. Итини араардахпытына, биһиги оппозиция курдук көрүллүөхпүт суоҕа. Устаабы туһанан, билигин уураахтаммыт этиилэри ылыннахпытына, үлэлиэхпит дии саныыбын. Саха кэнгириэһэ буоларбыт быһыытынан, саха норуотун кыһалҕата бастакынан туруохтаах. Аллараттан тэрийдэхпитинэ, ону быһаардахпытына.
Биир улахан ситиһии – сүөһү көрөр дьоҥҥо сүөһү төбөтүнэн харчы биэрэр буолбуттара. Билигин Саха сиригэр производство суох дииллэр. Онон биһиги олорор сиринэн бэйэни салайыныы үбүлээһинин көрдөрүөхтээхпит. Сир баайа хостоммут харчыттан өлүүтүн ылыахтаахтаахпыт. Муниципальнай нолуоктар диэн бааллар, ол быһыытынан, холобур, атын дойдуларга миэстэтигэр дохуот ылар дьон, 15 % нолуок төлүүллэр.
Анатолий Антонов, I уонна III ыҥырыылаах Ил Түмэн дьокутаата: “Киһи дьаарханар, иннэ-кэннэ биллибэт кэмнэр кэллилэр диэтилэр. Ол курдук, биһиги бэлиитикэнэн дьарыктаммаппыт диэтэхпитинэ, бэлиитикэ биһигинэн дьарыктаныа. Холобур, бүгүҥҥү мунньах хайдахтаах кэмҥэ буола турарын биһиги бары билэбит. Онон биһиги улуу убайбыт Өксөкүлээх “нуучча норуотун кытта бииргэ сылдьыахтаахпыт” диэбитин тутуһуохха. Бу соторутааҕыта АХШ былаанын сырдаттылар. Онно көрдөрөн туран, Арассыыйаны хас да чааска хайытабыт диэбиттэр. Онон резолюция чааһыгар “биһиги нуучча норуотун кытта бииргэбит” диэн булгуччу киллэрэрбит наада. Ону киллэрбэтэхпитинэ, биһигини сепаратистар да курдук ылыныахтара”.
Афанасий Алексеев, урбаанньыт, уопсастыбанньык: “Соторутааҕыта, дьокутааттар ахсааннарын кыччатар үлэ ыытылла сылдьыбыта. Биһиги онно күүскэ кыттыспыппыт. Итини элбэх киһи өйдөөбөт, “дьокутааттар туһата суох дьон” дииллэр. Мин кэтээн көрдөхпүнэ, ити этэллэрэ оруннаах. Бу 70 киһиттэн норуот интэриэһин өйүүр, кыһалҕабытын өйдүүр киһи төһө элбэҕий? Барытыгар уопсастыбанньыктар сүүрэ сылдьаллар. Онон нэһилиэнньэ кыттыһыан наада, бэлиитикэҕэ. Онно күүскэ үлэлээн, киирсиэхпитин наада. Өрүһү дьаабылаан баран, 1-2 туонна кыһыл көмүһү ылыахтара. Ол биһиэхэ наада дуо? Сомоҕолоһуу туһунан элбэхтик этэҕит да, дьиҥнээхтик биирдэ сомоҕолоһуохха – Аммабытын туруулаһан”, – диэтэ.
Зиновий Игнатьев, уопсастыбанньык, Мэҥэ Хаҥалас дьокутаата: “Үүт харчыта ордук дуу, сүөһү төбөтүн харчыта дуу, “арыы суох буолла” диэн айдааны таһаарбыттарыгар, нэһилиэктэри кэрийэн балаһыанньаны үөрэппиппит. Нэһилиэктэр сорохторо “үүт харчыта ордук” дииллэр. Оттон сорохтор “төбө харчыта ордук” дииллэр. Онно үүт харчыта ордук диэччи бэйэтэ арыы собуоттаах, үүт тутар пууннаах эбит. Оттон үүт тутар пууна суох – төбө харчытынан ылар. Кинилэр үүттээх бөтүөннэрин хаһан молоковоз кэлэрин күүтэн олороллорунааҕар, сүөһү төбөтүгэр харчы ылаллара ордук үһү. Онон, чөкө арыы собуоттара наадалар. Ону туруорсуоҕуҥ.
Ити сылдьан көрдөххө, сүөһү ииттиэн баҕалаах эдэр ыаллар бааллар эбит. Кинилэри өйүүр араас бырагыраама баар. Ол эрээри сир боппуруоһа кыһалҕа буолбут. Сир суох, хаһаайыннара куоракка олороллор, сирдэрин арыандалыыллар. Аны нолуок төлүүр буоллаҕына, хайдах да былдьаммат эбит. Ити мэхэньиисим хайдах эрэ уларыйыан наада. Сүөһү иитиитэ тохтоото, ыччат көһөн эрэр диэн сир боппуруоһа күүскэ туруон наада, Ил Түмэн эмиэ ылсара наада”, – диэн бэрт дьоһун этиилэри киллэрдэ.
Руслан Протопопов: “Улуустарга, нэһилиэктэргэ олоҕу-дьаһаҕы тупсарарга суолу-ииһи сайыннарыыны приоритет сорук туруоруоҕуҥ”, – диэн эттэ. Хас нэһилиэк аайы массыына суола тиийиэхтээх. Бырагыраамалар бааллар эрээри, син биир туолбакка тураллар. Суол баар буоллаҕына эрэ сайдыы баар. Ол туһугар олохтоохтор күүскэ туруорсуохтаахтар. Оччоҕо эрэ эргиэн-урбаан, уопсай сайдыы баар буолуо. “Сүрүн итэҕэс – нэһилиэктэр көхпүт суох. Кэнгириэс үлэтин күүһүрдэн, усунуостаах буолуохтаах, элбэхтик сүбэ мунньахтарын ыытыахха, нэһилиэктэргэ эппиэттээх дьону аныахха”, – диэн эмиэ бэртээхэй этиини оҥордо.
Эдэр киһи Дмитрий Старков, “Ийэ тыл кэскилэ” түмсүүттэн: ”Тылбыт симэлийэн эрэрин көрөн туруо суохтаахпыт. Оччоҕо эрэ саха тыла, омуга тыыннаах хаалар кыахтаах.Тоҕо маннык буолла? Интэриниэт кэлэн, төрөппүт оҕолоругар гаджет туттаран кэбиһэр. Оҕотун кытта төрөппүт 15-20 мүнүүтэ эрэ кэпсэтэр. Онон гаджеты туттарыыны бэрээдэктиир, оҕону кытта төрөөбүт тылынан, элбэхтик кэпсэтэр наада”, – диэн эттэ.
Павел Пермяков, суруналыыс, Уус Алдан: “Урут улуустарга тэлэбиидэнньэ, араадьыйа баар буола сылдьыбыта. Ол барыта уурайда, ону төнүннэрэр наада. “Саха” НКИХ эмиэ сахалыы биэриилэри кылгатан, кыччатан, нууччалыыта олус элбээтэ. Онон, сахалыы биэриини элбэтэргэ этии киллэрэр наада. Саха араадьыйатын тыа сиригэр олус истэллэр, кэтииллэр, кэрэхсииллэр. Манна баар дэлэгээттэр бэрт интэриэһинэй этиилэри оҥордулар, ол сырдатыллыахтаах. Саха кэнгириэһэ бэйэтэ бэчээт таһаарыылаах буолара буоллар олус бэрт буолуо этэ”, – диэтэ.
Намтан Любовь Маркова тыл этиитэ демография, арыгылааһын тиэмэтигэр буолла. “Демография туруга олус ыарахан, Арассыыйаҕа билигин төрөөһүн өлүүтээҕэр аччаата. Саха сирэ онтон бэрт кыранан ордук. Сыллата, Арассыыйа нэһилиэнньэтиттэн 400-500 тыһ. киһи өлөр. Ону “бу арыгыттан” диэн суруйбаттар, “сүрэх-тымыр ыарыытыттан” диэн буолар. Саха сиригэр сүүһүнэн тыһыынча киһи суох буолар. Мин “Нам улууһа – чөл олох иһин” хамсааһын салайааччытабын, оскуолаларга, нэһилиэктэргэ өйдөтүү үлэтин ыытабыт, тэрилтэлэргэ сылдьабыт. “Дьон сылдьар, тоҕуоруһар сириттэн арыгы маҕаһыына төһө ырааҕын муниципальнай тэриллии бэйэтэ талар” диэн уураах баар. Онно биһиги 3 км. талан олоробут. Буруйу оҥоруу аччаан испитэ, 24 маҕаһыын баарыттан 2 хаалбыта эрээри, билигин эмиэ элбээн эрэр. Онон син биир үлэ элбэх.
Биир болҕомто ууруллуохтаах кыһалҕата – элбэх саха дьоно сулумах сылдьара. Онон суорумньу үлэтин күүһүрдүөххэ. Дьиэ кэргэн бэлиитикэтин отделлара бааллар, олор тугу гына олороллоруй? Тэрээһин ыыта-ыыта олороллор. Кинилэргэ ирдээн, сурук суруйуохха. Баһылык отчуотугар итини киллэрэр наада. “Хас киһини ыал гынныҥ?” диэн. Аймахтар да дьарыктанныннар, кинилэр эмиэ үлэлээтиннэр”, – диэн эппитин дьон сэҥээрдэ.
В.И. Алексеев-Бааһынай Баһылай, Үөһээ Бүлүү: “Ынахпытыгар 35 тыһ. субсидия көрөн олоробут, оттон сылгыга – 1 тыһыынча. Быйыл онно 1,5 тыһ. солк. көрдүлэр. Онон бу киһи пиэрмэр буолбат, чааһынай сылдьар. Ол кып-кыра харчыттан нолуок төлүөн наада дии. Онон итини туруорсар наада”.
Урбаанньыт, саха итэҕэлин туһугар үлэлэһэр Дмитрий Федотов эмиэ тылга тохтоон этии киллэрдэ, “нууччалыы-сахалыы булкуйан тылы киртитии баар, онон сахалыы саҥарар култуураҕа Саха кэнгириэһин өттүттэн болҕомтону уурарбыт наада. Ити иккиһэ, аны холобур, сахалыы-нууччалыы булкуйа суруллубут айымньыларынан киинэ туруораллар, ону киһи бөҕө көрөр, ол тылыттан киһи кулгааҕа тостуон сөп. Итиннэ барытыгар болҕомто ууруохтаахпыт, тугу эрэ туруорсуохтаахпыт. Ону кытта, оҕоллорбутун сахалыы эйгэҕэ, тыыҥҥа уһуйарга “эбэ-эһэ институтун” тэрийиэххэ, кинилэр оҕо уһуйааннарынан сылдьан, көрсүһүүлэри тэрийдиннэр, остуоруйалаатыннар, кэпсээтиннэр, сатабылларын көрдөрдүннэр”, – диэтэ.
Петр Тихонов, алгысчыт, олоҥхоһут, Мэҥэ Хаҥалас: ”Оҕолорбутун куоттардыбыт. Ханнык баҕарар уһук сиргэ, нуучча тыллаах оҕо элбээтэ. Онон, оҕо тылланар кэмигэр болҕомтону ууруохха. Ол кэнниттэн дьэ учуутал быһаарар. Аны, чааспыт кыччаата диибит, ону көрүөххэ наада. Аны, өбүгэ үгэһэ, төрүт култуура диибит. Бэйэбит өбүгэлэрбитин үөрэттэххэ, оҕо итэҕэли, үгэһи төрөппүт ийэтэ, аҕата, эһэтэ-эбэтэ үөрэтэрин чугастык ылынар. Онон биһиги бастаан төрөппүтү үөрэтиэхтээхпит, оччоҕо кини оҕотун иитиэ. Билиҥҥитэ ол кыайтарбат. Аны олоҥхону, тойугу, чабырҕаҕы ким үөрэтэрий? Саха тылын учуутала. Оттон кинини төһө чиэстииллэр-бочуоттууллар? Атын өрөспүүбүлүкэлэргэ кинилэргэ анаан, куонкурустары ыыталлар. Оттон биһиэхэ ол суох”, – диэтэ.
Дьулустаан Осипов, уопсастыбанньык: “Аан бастаан Саха өрөспүүбүлүкэтин судаарыстыбаннаһын көмүскүөхтээхпит. Салгыы, “онно туох ыарахаттар көстүөхтэрин сөбүй?” диир буоллахха, бастатан туран, эһиил Ил Дархан быыбара буолаары турар. Онно дойду бэрэсидьиэнэ В.В. Путин федеральнай сокуон таһаарбыта. Ол сокуон быһыытынан, эрэгийиэннэр бэйэлэрин баһылыктарын парламеннарын нөҥүө талыахтарын сөп. Ол быраабы ылан хас да өрөспүүбүлүкэ уонна эрэгийиэн баһылыктарын быһа быыбарыттан аккаастаннылар, дьокутааттар талаллар. Биһиэхэ оннук суох буолуо диир кыах суох. Конституционнай сууту суох гыммыттара, Ил Түмэн дьокутааттарын ахсаанын кыччата сатаатылар. Итини хаста даҕаны киллэрэ сатаабыттарын биһиги дьокутааттарбыт уонна уопсастыбаннас күүскэ утарсан, киирбэтэҕэ. Федеральнай киинтэн өрөспүүбүлүкэлэр, эрэгийиэннэр былаастарын намтатыы бара турар. Ол иһин ити боппуруоска бэлэм сылдьыаҕыҥ. Иккиһинэн, экология боппуруоһа уустук, онуоха экология уопсастыбаннай мониторинын тэрийиэххэ. Холобур Бүлүү өрүс кытылынан олорор нэһилиэктэргэ дьоннордоох буолуохтаахпыт. Кинилэр СанПин нуорматын тутуһан, боруоба ылыахтаахтар. Ол анаалыс түмүгүн, биһиги дьоҥҥо барытыгар кэпсии туруохтаахпыт”, – диэн этиилээх.
Е.Г. Белоногова, Орто Халыма: “Кэнгириэс үлэтэ дьиҥ тыа сирдэригэр уота-күөһэ тиийэ илик. Маҥнайгы кэнгириэс кэнниттэн, биһиги дойдубутугар Халымаҕа тиийэн, бибилэтиэкэҕэ дьону түмэн, кэнгириэс маннык үлэлээтэ диэн дьону сырдаппыппыт. Онон хас биирдии нэһилиэккэ кэнгириэс докумуоннарын ылан баран, миэстэтигэр үлэлэһэллэрэ наада. Тыа сиригэр социальнай тутуу барар эрээри, 3-4 сылынан ол эбийиэктэр өрөмүөҥҥэ бараллар. Ол аата, тутуу хаачыстыбата аһара мөлтөөтө, хонтуруоллааһын суох. Улуустарга, нэһилиэктэргэ тэриллэр кэнгириэс филиаллара хонтуруол үлэни ыыталлара наада”, – диэтэ.
Бигэ Өрүкүй, Бааһынай уола, Ньурба: ”Мин эмиэ Кэнгириэс бэлиитикэнэн дьарыктаммат диири дьиктиргии саныыбын. Сирбитин тырыта-хайыта туттахтарына, ону утарыахпыт, миитинниэхпит турдаҕа, онон бэлиитикэнэн кыратык да буоллар дьарыктаныахтаахпыт. Эбэтэр биһигинэн бэлиитикэ дьарыктаныа. Биһиги үрдүкү салалтабыт Кириэмил уонна норуот өттүттэн ыктарыыга сылдьарын өйдүүбүт. Онон даҕаны, биһиги хабарҕаһыт, суруйа сылдьар дьон буолуохтаахпыт. Биһиги үлэбит саха парламенын курдук суолталаах буолуохтаах”, – диэтэ. Кэнгириэс салалтатын таларга атын кандидатуралар эмиэ баар буолуохтаахтар диэтэ.
Виктория Захарова, доруобуйаларынан хааччахтаах дьон түмсүүтүн аатыттан: “Бу эйгэҕэ айар-тутар санаалаах дьон олус элбэх, – диэтэ, холобур, Еланкаҕа туризм сайдыытыгар диэн сир ылан… Бу туһунан, доруобуйаларыгар хааччахтаах дьоҥҥо тиэрдэн, биһигини кытта булларыаххытын сөп. Ону кытта биир эмэ киһини биһигиттэн Кэнгириэс сүбэтигэр киллэрэргит буоллар диэн баҕа санаалаахпыт”, – диэтэ. Тыаҕа, айылҕаҕа арчыланар, ыраастанар сирдэр бааллара буоллар. Саха – тыата, айылҕата суох сатаммат. Уот барбат кутталыттан, маннык сирдэри көҥүллэтэн туруорсуохха”, – диэн этиини киллэрдэ.
Владислав Коротов, Кэнгириэс экологияҕа кэмитиэтин салайааччыта, үлэни-хамнаһы кэпсээтэ: “Сокуон хааччаҕа күнтэн күн ыараан иһэр. Ол курдук, аҕыйах хонуктааҕыта уопсастыбаннай экология эспэртиисэтин суох гынар туһунан уураах тахсыбыта. Ону кытта уопсастыбаннай экология иниспиэктэригэр туох эрэ быраабы биэрэн туран, атын ордук суолталаах хамсаныыларын хааччахтыыр дьаһал таҕыста. Биир өттүнэн, судаарыстыба уопсастыбаннас экологияҕа кыттарын өйүүр курдук, оттон дьыалатыгар мэлдьи туорайдаһар, сир баайын хостооччулар диэки охтор. Арктикаҕа улахан хамсааһын бараары турар, Усуйаанаҕа 80 млрд солк. суумалаах атомнай ыстаансыйа тутуллан эрэр. Уопсастыбаннай экология хамсааһыныгар юристар наадалар. Эһиги сүбэлии эрэ олорбокко, дьиҥнээх үлэҕэ кыттыһыҥ. Урут сэбиэскэй кэмҥэ агитзонанан үлэ диэн баара, биһиги кэнгириэспит үлэтигэр түөлбэнэн үлэни туһаныахха”, – диэтэ.
Трофим Ксенофонтов, гидротиэхиньик, мелиорация бэтэрээнэ, өрүстэр аһара киртийбиттэрин эттэ. Онно урут туһанылла сылдьыбыт өрүһү ыраастыыр ньыма туһунан кэпсээтэ. Итиннэ, ыраастыыр тэрилтэлэри бэйэбит тэрийиэхтээхпит, онно бырайыактыыр, тутар тэрилтэ киириэхтээхтэр диэтэ.
Ити курдук, Кэнгириэскэ киирбит этиилэри билигин сүүмэрдиир, хайысхаларынан көрөн, наардыыр, үөрэтэр үлэ ыытылла турар. Тыл эппэккэ хаалбыт дьон этиилэргитин суругунан киллэрэргитин күүтэбит. Ол бэлэм буолла да, этиилэр чөкөтүллэн, тарҕаныахтара.
Нина ГЕРАСИМОВА
Ватсаптан хаартыскалар.
Ютуб видеолара.
Сийиэс араас улуустартан, араас үлэ эйгэтиттэн, омук сириттэн, атын регионнартан дьону мунньан олус таһаарыылаахтык ааста!
Саха Кэнгириэһин үлэтигэр элбэх ситиһиилэри! Кэлэн иһэр кэнэҕэски кэмнэргэ саха омуга, саха тыла сайдарын түстүүр үлэ олус диэн наада!
Саха Кэнгириэс саҥа талыллыбыт салалтатыгар, Иван Шамаевка, Семен Оготоевка күүстээх үлэни баҕарабыт уонна эрэйэбит!
Саха Кэнгириэһин туһунан постарым:
Саха Кэнгириэһин Сийиэһин болдьоҕо быһаарылынна!
15.02.2019 г. Пленарное заседание III Конгресса Саха!
О конгрессах народа Саха. Дайджест интернета и прессы!
16.02.2019 г. Секции III Конгресса саха!
Саха Кэнгириэһин сийиэһин тэрээһинигэр харчы хомуура. Биллэрии
Мой сайт: https://nikbara.ru/
Сайт об усадебном хозяйстве в Якутии https://usadbaykt.ru/
Мой канал в «Яндекс Дзен» — NikBara
Мой блог в “Блогах Якутии” https://blogi.nlrs.ru/author/88287
Архив моих постов в Дневниках Якт.ру.
Просьба подписаться на мой канал «Николай Барамыгин» на Ютуб!
https://www.youtube.com/c/НиколайБарамыгин
И на мои аккаунты в социальных сетях!
«Одноклассниках» https://ok.ru/profile/500676253992
«В контакте» https://vk.com/nbaramygin
Мой канал в «Телеграм» https://t.me/nikbaraykt
«Твиттер» https://twitter.com/NBaramygin
Дорооболоруц! Мин санаабар саха норуотун кэнгириэьэ тумсуу биир кэруцэ курдук эйдэнэр. Киирбит боппуруостар дьицнээх борос- туой дьон оло5уттан киирэр боппуруостар дии санаатым. Маннык ырытыылар саламта
Улэтин былааныгар, кыра тэрилтэлэргэ уонна соро5о тус
бэйэ5э да наада. Инники эттугэр этиилэри ыарацнатан
ырытан кэрэн бэчээккэ таьаарар ордук буолуо этэ. Манна биьи бэйэбит эрэ буолбатах, атын сиртэн ыалдьыттар, уопсастыбалар кэлэр буоллулар. Инники эттугэр кэнгириэьи тэрийээччилэргэ учугэй улэни ба5арабын!
йэ5э да
Махтал! Салалтаны кытары сыһыан улахан суох… СӨ Бырабыытылыстыбатыттан ким да эмиэ кыттыбата, бу сырыыга хата Ил Түмэн депутаттара кытыннылар…
Үһүс Саха Кэнгириэһин II сийиэһэ буолан ааста
2022 сыл бэс ыйын 27-28 күннэригэр Дьокуускайга Үһүс Саха Кэнгириэһин II сийиэһэ буолан ааста. Барыта 264 делегат Саха сирин араас улуустарыттан ыҥырыллыбытыттан, 24 улуустан 180 делегат кэлэн сийиэс үлэтигэр кытынна. Маны таһынан, Канадаттан, Сербияттан, Калиниградтан, Красноярскай кыраай Дьэһиэйиттэн онно олохсуйбут биир дойдулаахтарбыт кэлэн Кэнгириэс үлэтигэр кытыннылар, ба5а санааларын тиэртилэр. Сийиэс кыттыылаахтарын РФ Госдуматын депутата Сардана Аксентьева телеграманан эҕэрдэлээтэ Үс сыллаах үлэ отчуотун Саха Кэнгириэһин председателэ Иван Шамаев оҥордо. Дакылааты сүнньүнэн ылынарга, үлэ түмүгүн үчүгэйинэн сыаналыырга диэн делегаттар куоластаатылар. Сийиэс делегаттара 45 киһилээх Саха Кэнгириэһин Сүбэтин таллылар. Сүбэ бэйэтин иһиттэн 15 киһилээх правлениены талла. Саха Кэнгириэһин председателинэн И.И. Шамаев, Саха Кэнгириэһин Сүбэтин председателинэн С.М. Оготоев талылыннылар. Сүрүн тыл этиилэри социология уонна психология билимин дуоктара, уопсастыбанньык Ульяна Винокурова, Саха Кэнгириэһин Сүбэтин салайан кэлбит, Национальнай оскуола концепциятын ааптара Егор Жирков, Ил Түмэн депутаттара Павел Ксенофонтов уонна Елена Голомарева, Олоҥхо Ассоциациятын председателэ Феврония Шишигина, «Ийэ тыл кэскилэ* хамсааһын сүрүннээччитэ Вилюяна Никитина оҥордулар. Сийиэс икки күн устата үлэлээтэ, үлэ сүрүн оҥкулларын торумнаата. Барыта 55 дэлэгээт тыл эттэ, сорохтор суругунан этиилэрин киллэрдилэр. Ол сааһыланан, хайысханан араарыллан, үлэ былааныгар киириэҕэ.
Саха Кэнгириэһин правлениета
От ыйын 1 күнэ, 2022 сыл
III САХА КЭНГИРИЭҺИН ИККИС СИЙИЭҺИН СҮРҮН ТҮМҮКТЭРЭ
Саха омук I уонна II кэнгириэстэрэ 1992 уонна 2007 сыллардаахха республика ситэриилээх былааһа общественность киэҥ араҥатын ыҥыран тэрийбит улахан мунньаҕын (форумун) киэбинэн буолан ааспыттара. Общественность «Үһүс Саха Кэнгириэһэ» диэн ааттаабыт тэрээһинэ республика эрэ буолбакка, бүтүн дойду үрдүнэн общественнай үлэ-хамнас сөҕүрүйэн эрэр кэмигэр 2019 сыллаахха тэриллибитэ уонна быыстала суох үлэлиир общественнай-политическай түмсүү быһыытынан үс сылы супту тохтообокко үлэлээн кэллэ.
2022 сыл бэс ыйын 27-28 күннэригэр Үһүс Саха Кэнгириэһин II сийиэһэ буолан ааста. 264 делегат Саха сирин араас улуустарыттан ыҥырыллыбыт буоллаҕына, барыта 24 улуустан 180 делегат кэлэн сийиэс үлэтигэр кытынна. Сийиэс Саха Кэнгириэһин үс сыллаах үлэтин отчуотун бигэргэттэ, салгыы үлэлииргэ 45 киһилээх Саха Кэнгириэһин Сүбэтин, 15 киһилээх правлениены, Саха Кэнгириэһин председателин (Шамаев И.И.), Саха Кэнгириэһин Сүбэтин председателин (Оготоев С.М.) талла.
Саха Кэнгириэһин Сүбэтин састаабыгар талылыннылар: Алексеев А.П.,Алексеева З.В., Антонов А.С., Афанасьева В.Ф., Барамыгин Н.А., Гаврильев И.И., Герасимова Н.М., Данилов В.Т., Данилова А.З., Дьулурха А.М.уо., Дьячковскай М.В., Егоров А.Х., Жирков Е.П., Жураковскай А.В., Захаров П.Е., Иванова С.Т., Игнатьев З.И., Константинов Э.В., Константинова Л.Д., Коротов В.П., Ксенофонтов П.В., Луковцев В.Н., Лю Фа А.В., Макаров А.Г., Макаров Б.С., Макаров И.Ф., Мекумянов Ю.В., Никитина В.Н., Николаев Е.А., Николаев И.Н. –Уххан, Оготоев С.М., Оконешников И.А., Осипов Дь.Р., Павлов Н.О., Пермяков П.В., Романов Э.М., Саморцев А.О., Сивцев С.С., Сивцева Н.Ф., Стручков В.П., Сысолятина А.Н., Уйгурова Р.И., Шамаев И.И., Шишигина А.З., Шишигина Ф.В.
Устаапка олоҕуран Саха Кэнгириэһин сүбэтэ Саха Кэнгириэһин правлениетын маннык састаабынан талла: Апросимов А.Д., Герасимова Н.М., Данилов В.Т., Дьулурха А.М.уо., Егоров А.Х., Киприянова Д.Д., Коротов В.П., Максимова М.Е., Никитина В.Н., Ноговицына А.Н., Оготоев С.М., Осипов Дь.Р., Сивцев С.С., Шамаев И.И., Шишигина Ф.В.,
Сийиэс икки күн үлэлээтэ. Барыта 55 киһи тыл эттэ.
III Саха Кэнгириэһин иккис сийиэһигэр киирбит сүрүн этиилэр:
1. Саха республикатыгар кэлэр 2023 сылы «Ийэ тыла» сылынан биллэрэр туһунан Саха Республикатын Ил Дарханыгар сийиэс аатыттан этии киллэрэргэ
2. Олохтоох бэйэни салайыныы туһунан Клишас-Крашенинников сокуонун бырайыагын Государственнай Дума ылыннаҕына нэһилиэк баһылыктара нэһилиэнньэнэн быыбардаммакка үөһэттэн ананар буолуохтара, нэһилиэк бэйэтэ дьаһайар бюджета суох хаалыаҕа, нэһилиэнньэ бэйэтин олоҕор тыын боппуруостары быһаарсар бырааба быһыллыаҕа. Ол түмүгэр тыа сирэ өтөрүнэн өрүттүбэт охсууну ылыаҕа. Бу этиллибити уонна дойду үрдүнэн буола турар быһыыны-майгыны болҕомтоҕо ылан туран, сийиэс аатыттан Государственнай Думаҕа уонна Федерация Сэбиэтигэр сокуон бырайыагын Государственнай Дума көрүүтүттэн устарга диэн этиилээх суругу бэлэмнээн киллэрэргэ.
3. Ирбэт тоҥ чөл турарыгар, тулалыыр эйгэ экологията туруктаах буоларыгар ойуур ураты суолталааҕын бэлиэтээн туран Саха Республикатын Государственнай мунньаҕа Ил Түмэн, Саха Республикатын Правительствота мас кэрдии (лесозаготовительнай) Регламенын оҥорууну түргэтэтэллэрин туруорсарга. Ирбэт тоҥноох сирдэргэ ойууру харыстаан туһаныы туһунан саҥа сокуоннар бэлэмнэнэр кэмнэригэр ирбэт тоҥ кэлим зонатыгар судаарыстыбаннай бас билиигэ сылдьар ойуур учаастактарын маһын кэрдиигэ уһун болдьохтоох дуогабардары түһэрсиини тохтотууну, атыннык эттэххэ мораторий биллэриитин, сийиэс аатыттан туруорсарга.
4.Тылы харыстааһыҥҥа үлэ бу кэрдиис кэмҥэ ураты суолталаммытын бэлиэтээн туран Саха Республикатын Государственнай мунньаҕа Ил Түмэн уонна ситэриилээх былаас уорганнарын мунньахтара тута сахалыы-нууччалыы тылбааһынан (якутско-русский синхронный перевод) хааччыллалларын ситиһэргэ үлэни ыытарга. Былаас бу салааларын бэрэстэбиитэллэрэ бар-дьоҥҥо туһаайан тэлэбиидэнньэҕэ, ол иһигэр быһа эпиирдэргэ, интэриниэт ситимигэр сахалыы уонна нууччалыы саҥарбыт этиилэрэ тылбааһынан (суругунан, субтитрынан) хааччыллалларын туруорсарга.
5. Быйылгы сылтан олоххо киириэхтээх государственнай үөрэх стандарта ирдииринэн (ФГОС) Үөрэх сүрүн программаларын бырайыактарыгар төрөөбүт тылы уонна литератураны үөрэтии уруоктарын ахсаана аҕыйатыллыбыттар. Россия Федерациятын Үөрэҕин Министерствотыгар, Рособрнадзорга Саха Кэнгириэһин Сийиэһин аатыттан Үөрэх программаларыгар төрөөбүт ийэ тылы уонна литератураны үөрэтии уруоктарын оннунан хаалларары туруорсарга.
6. Төрөөбүт тылынан үөрэтии эйгэтин энчирэппэт инниттэн, общественность, төрөппүт модьуйсуутун учуоттаан Дьокуускай куорат «Прометей» микрорайонугар арыллар орто оскуоланы нууччалыы кылаастардаан саха оскуолатын быһыытынан арылларын Дьокуускай куорат салалтатыттан ( Е.Н. Григорьев) туруорсарга.
7. Ыччат дьону төрөөбүт дойдуга бэриниилээх буоларга иитии үлэтэ ураты суолталааҕын бэлиэтээн туран, быраҕыллан турар урукку Реальнай училище дьиэтин чөлүгэр түһэрэн В.В. Күлүмнүүр, А.Е. Кулаковскай, А.И. Софронов – Алампа, Г.В. Никифоров – Манньыаттаах уола, Г.С. Ефимов уо.д.а. курдук саха саарыннарын үтүө ааттарын үйэтитэр музей оҥорорго диэн этиини Саха Республикатын Ил Дарханын уонна Саха Республикатын Правительствотын Председателин аатыгар киллэрэргэ.
8. Аҕа Дойдуну көмүскүүр Улуу сэриигэ хорсун быһыыны көрдөрөн Советскай Союз Геройун аатыгар түһэриллэн баран тыыннаахтарыгар араас төрүөтүнэн кыайан ылбатах хоодуот буойуннарга артиллерист Г.Д. Протодьяконовка, сапер В.Н. Захаровка, снайпердар Д.А. Гуляевка уонна Н.И. Кульбертиновка Россия Геройдарын аата иҥэриллэрин Россия Федерациятын Президенэ В.В. Путиҥҥа, Государственнай Дума Председателин солбуйааччы Ш.В. Кара-Оолга туруорсарга.
9. Анал байыаннай быһыы-майгы буола турар кэмигэр Саха сириттэн сулууспалыы сылдьар эдэр дьону кытта сүҥкэн суолталаах үлэни ыыта сылдьар Саха сирин саллааттарын ийэлэрин Комитетыгар (бэрэссэд. М.Е. Емельянова) өйөбүл, үбүнэн көмөлөһүү (хамнастааһын, кэлии-барыы ороскуота) оҥоһулларын Саха Республикатын Правительствотыгар туруорсарга.
Саха Кэнгириэһин ис тэрээһин үлэтигэр элбэх этии киирбититтэн сүрүннэрэ:
1. Саха сирин улуустарыгар уонна нэһилиэктэригэр Саха Кэнгириэһин салааларын (филиалларын) ситимин тэрийэргэ.
2. Саха сирин үрдүнэн «Ийэ тыл» хамсааһыны тэрийиигэ Саха Кэнгириэһин ситиминэн үлэ ыытарыгар.
3. «Об ответственном родительстве» диэн Саха Республикатын сокуонугар кыра уонна оскуола саастаах оҕолор гаджеты туттууларын сааһылыыр, төрөппүккэ сөптөөх ирдэбиллэри туруорар көннөрүүлэри киллэриигэ специалистары, общественноһы уонна норуот депутаттарын түмэн үлэни саҕалыырга.
4. Саха сирин тэрилтэлэрин ааттарыгар, айан суолларын кыйа турар нэһилиэктэр, үрэхтэр, сирдэр ааттарыгар сахалыытын эбии суруйууну Саха Кэнгириэһин салааларын (филиалларын) нөҥүө үлэни тэрийэргэ.
5. Общественнай экологическай тэрилтэлэри кытта өрүстэр ууларын туруктарын кэтиир биир ситими тэрийэн үлэлииригэр.
Икки күн барбыт сийиэскэ элбэх санаа этилиннэ, этии киирдэ. Түмүктүүр докумуон сийиэс боротокуола ырытыллыбытын кэннэ оҥоһуллан, правлениенан ылыныллан тарҕаныаҕа.
Саха Кэнгириэһин правлениета
От ыйын 1 күнэ, 2022 с.
Тарҕатылынна от ыйын 10 күнүгэр, 2022 с.