Дьэкэмдэ

OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Мин ийэм Мордовская Татьяна Николаевна Хаҥалас улууһун 5-с Малдьаҕар нэһилиэгэр Кытыл-Дьура сэлиэнньэтигэр төрөөбүтэ. Кини ийэтэ Дьэкэмдэ диэн сэлиэнньэттэн төрүттээх этэ.

Эһиги болҕомтоҕутугар 2005 сыллаахха А.А.Добрянцев уонна М.М.Лотов бэлэмнээн таһаарбыт «Кытыл Дюра» диэн кинигэлэриттэн Николай Калитин ыстатыйата уонна Дьэкэмдэҕэ японецтары кытта сырыыбыт хаартыскалара.

Арҕаа Хаҥалас улууһугар 1860 сыл кэнниттэн да Өлүөнэ өрүс илин өттүгэр сирдэрэ хаалбыттара. 1895 сылга Дьокуускай уокуругун каартатыгар Арҕаа Хаҥалас улууһа.

2001 сыллаах халааҥҥа Кытыл-Дьура улаханнык эмсэҕэлээбитинэн сибээстээн Японияттан SGI диэн тэрилтэттэн гуманитарнай көмө кэлбитэ.

2002 сыл саас SGI делегацията кэлбитигэр биһиги Кытыл-Дьураҕа бара сылдьыбыппыт.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Анатолий Добрянцев кошелкаҕа японеһы тиэйэн иһэр.
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Оскуола тутар былааннаах этибит.
OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Сарсыныгар Дьэкэмдэҕэ барарга былааннаабыппыт.

OLYMPUS DIGITAL CAMERA Японеһы таҥыннарыы.
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Нөгүрчэй үрэҕэр сайыннары ирбэт булуустар.
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Өрүһү Бураннарынан туораабыппыт.
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Илим көрө сылдьабыт
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Японецтар
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Үүтээҥҥэ кэлэн булду көрө сылдьабыт
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Үүтээҥҥэ чэйдээбиппит. Сиэр-туом быһыытынан сир иччитин аһаппыппыт
OLYMPUS DIGITAL CAMERA Төннөрбүтүгэр хаардаабыта, тыалырбыта
OLYMPUS DIGITAL CAMERA

Николай Калитин. Дьэкэмдэ

Дьэкэмдэ эбэҥкилии «дюкэмда» диэнтэн тахсыбыт тыл. Хайа тааһын быыһыттан тэбэн тахсар уулаах сири итинник ааттыыллар.
Дьэкэмдэ саамай былыргытын туһунан олох оҕо саастаах эр-дэхпиттэн иҥэн-тоҥон ыйыталаһар идэлээх этим. Дьэкэмдэ туһунан билиим дириҥээн, уустугуран испитэ. Итиннэ барытыгар ийэм сабыдыала улахан. Кини, билигин өйдөөтөхпүнэ, айылҕаттан айдарыылаах буолан, дойду, олох туһунан дьонтон хайдах эрэ чорбойон ордук билэр этэ, билбэтэҕэ суох курдуга. Бэйэтин курдук кэпсээнинэн үлүһүйэр дьону кытта бодоруһан, сотору-сотору уруккуну-билиҥҥини ымпыктаан-чымпыктаан ырыталлара. Оттон мин ийэм кэпсээниттэн сиэттэрэн тахсар ситэ өйдөнүллүбэт түгэннэри быһаартараары атын кырдьаҕастарга сыстарым. Ол
дьон бэйэлэрин былыргыларын, олохторун, дойдуларын билэ сатыыр оҕону олус таптыыллара, онон билэр-билбэт кырдьаҕастарым ыҥыран ыла-ыла, эбэтэр көрдөөн буланнар, салгыбакка кэпсиир этилэр. Ийэм кэпсээнин үксүн суруттарар
этэ сүрэҕэлдьээтэхпинэ мөҕөрө: -Кырдьан өлөн хаалыахпыт. Биһиги дойдубут, олохпут туһунан ким да тугу да билиэ суоҕа — диирэ кини. Чуоххаа (Владимиров), Түөрэҥ (Марков), Ньээнньэ (Латышев) оҕонньоттор. Ыаспаллах, Куочун диэн Дьэкэмдэни таптыыр уонна үчүгэйдик билэр дархан дьон элбэх үһүйээни кэпсээбиттэрэ, билиини иҥэрбиттэрэ.


Дьэкэмдэ саамай былыргыта — XVIII үйэттэн саҕаланар. Былыр көмүллүбүт дьон таастарыгар суруктар итини бигэргэтэллэр. Дьэкэмдэлэр өлбүт дьоннорун тааһынан чочуйан, тимиринэн таптайан суруктаан-бичиктээн, үрдүк булгунньахтарга харайбыттара билиҥҥэ диэри этэҥҥэ туралларын көрдөххө, манна хара маҥнайгыттан кыахтаахтык уонна сайдыылаахтык олорбуттар.
Атын сирдэргэ курдук дьон кырамталара, таастара түөрүллэн, эргийиилэрэ ыһыллан-тэпсиллэн сыппаттар. Барыта орун-оннугар, саас-сааһынан тураллар, ыйдара-күннэрэ бэлиэтэнэн, олох уларыйдаҕын аайы оҥоһуктар уларыйан испиттэрэ, быдан былыргыны билигин даҕаны быһаара-кэпсии тураллар. Борокуоппай суруксут диэн киһи өлөрүгэр кэрэх тааһыгар будда мөссүөнүн бэйэтэ оҥорон, билиҥҥэ диэри ону саптан сытара туһунан кистэлэҥнэрдээх.
XVII үйэ бүгүүтүгэр ойуур уота туран, Буотама тыата барыта умайбыта үһү. Онно бултаан аһыы сылдьыбыт көс эбэҥкилэр өрүс биэрэгэр киирэн сахалары кытары бодоруһан, саха дьахталларын кэргэн ылан, ынахтанан, сылгыланан олохсуйар буолан барбыттар.
Ол курдук саамай былыр Мотук диэн хайаны быһан Ленаҕа түһэр үрүйэ төрдүгэр Логлорутта диэн эбэҥки дьиэ туттубут. Эмиэ итинник Харбатар үрүйэ төрдүгэр Лөскөөнөй диэн баай эбэҥки олохсуйбут. Оттон арыычча хоту өртүгэр Куччугуй Үрэх төрдүн толоонугар Мэппиилэй эбэҥки олорбут.


Логлорутта аймахтара Тимофеевтар, Латышевтар билиҥҥэ диэри кэҥии-ууһуу тураллар. Лөскөөнөй аҕа ууһунан Марковтар тарҕаммыттар. Оттон Мэппиилэйтэн Владимировтар тахсыбыттар. Дьэкэмдэҕэ ордук тэнийбит уруулар Семеновтар. Кинилэр силистэрэ Талба төрдүн эбэҥкилэриттэн. Ол сир билигин Өлүөхүмэ улууһун Саҕынньахтаах нэһилиэгин территориятыгар киирсэр. Улахан Үрэх төрдө диэн түбэҕэ мархалар (эмиэ Семеновтар) олоро сылдьыбыттар. Кинилэр Өлүөхүмэ улууһугар Марха диэн үрэххэ ууһаан сылдьыбыт эбэҥкилэртэн тахсаллар. Марха оҕонньор ууһуур хааннара кэлин репрессия саҕана быстыбыта. Бииргэ төрөөбүт биэс уолаттарыттан үстэрэ аҕаларын кытта сууттанан Эһэ Хайаҕа хаайыыга үйэлэрин бараабыттара. Олор аймахтара билигин даҕаны Верхоянскай улууһугар баар буолуохтаахтар. Дьэкэмдэҕэ Ыаспаллах, Хойҕоллох диэн дьон бүтэһик хааннара бааллара. Ыаспаллах соҕотох уола билигин баар. Онон бу аҕа ууһа быстыбыта диир сөбө суох. Репрессия ыар тыына бэл диэтэр биир эмэ киһи алҕаска сылдьан ааһар быыкаайык ырааһыйатыгар бүгэн олорбут, айылҕа тугу биэрбитинэн айаҕын ииттэр, тугу да билбэт-көрбөт быстар дьадаҥы ыалыгар тиийэн холумтаннарын уотун умуруоран барбыт эбит.


Дьэкэмдэ Хаҥалас улууһун соҕуруутугар, Лена өрүс илин биэрэгэр турар соҕотох дэриэбинэ этэ. XIX үйэ 60-с сылларыгар «бөдөҥсүйүү» политикатын саҕана эстибитэ. Бу биэс-алта аҕа ууһа түөлбэлээн олорбут сирдэрэ бары өттүтгэн олоххо олус табыгастааҕын туһунан урукку кырдьаҕастар кэпсииллэрэ. Үрдүк хайалар аппаларын быыһыгар саһан сы-тар буолан, хайдах эрэ ичигэс, ол иһин үүнээйитэ, маһа-ото да уратылардаах. Хаһан да ку-рааннаабат арыылардаах. Куруутун өлгөмнүк үүнэр сир аһа: сугун, уулаах отон, моон-ньоҕон, хаптаҕас, хаппараас, киис тиҥилэҕэ, тээһэкээн анаммыт оҥоһуулаах сирдээх кур-дуктар, бэйэ-бэйэлэригэр мэһэйдэспэккэ үүнэллэр. Ол курдук, Кыыллаах Арыыга моон-ньоҕон, Улахан Арыыга хаптаҕас, хайа анныгар тээһэкээн, хайа үрдүгэр уулаах отон, сис-кэ сугун, тумулга хаппараас үүнэр. Дьэкэмдэ дэриэбинэтин аннынан дириҥ боротуохалаах. Манна балык арааһа кыстыыр, хатыыс да баар, бил да элбэх, кыра балык арааһын ааҕан да сиппэккин. Хара тыата — баай Буотама тардыы үрэхтэрэ. Онно эһэ-бөрө, тайах, кыыл таба, кулааһай, мас көтөрө былыргыттан билиҥҥэ диэри көҥүллүк көччүйэр.


Дьэкэмдэ дьоно хайа анныгар чыыбаайылаах кырдалларга сылгы мэччитэн, өлгөм үүнээйилээх арыыларга оттоон бүччүмнүк олорбуттара. Кинилэри сут-кураан дьыллар хаһан да таарыйбатахтар. Өрүс кытыыта, арыы сир буолан, ыһыллыбыт бурдук хаһан да кууран-хатан хаалбат, мэлдьи өлгөм үүнүүнү биэрэр эбит. Аны туран Дьэкэмдэҕэ уус, урак тарбахтаахтар, мындыр өйдөөхтөр былыр-былыргыттан баар буоланнар. биир дойдудаах-тарын абырыыллар эбит. Ол курдук сымара хайаттан суоруна оҥорорго сөптөөх тааһы булар чопчу сирдээхтэр. Оттон Улахан Үрэх хаһан да тоҥмот ууну өрө тэбэр сиригэр уу күүһүнэн үлэлиир миэлиҥсэлээх этилэр. Онтукалара дэриэбинэ эстибитин да кэннэ үлэлии турбута.
Дьэкэмдэ Лена өрүс илин биэрэгэр буолан, кэлээччи-барааччы соччо таарыйбат сирэ. Дьаамсыктар сырыылара манна чугаһаабат, өрүс арҕаа биэрэгинэн ааһара. Дьэкэмдэлэр өр сылларга төһө да бүгэн олордоллор, бэйэлэрэ туһунан сайдыылаах, түөлбэ кулыуралаах этилэр. Кырдьаҕастар бэйэлэрин агдаакыларбыт диэн этэллэрэ. Сайыҥҥы бырааһынньы-гы билиҥҥи курдук ыһыах диэбэт этилэр, сандама дииллэрэ. Оһуохайы олох атыннык. хайдах эрэ тэтимнээх матыыбынан таһаараллара. Мин кыра сылдьан Дьэкэмдэ олоҥхоһуттарын истэр этим. Кэлин улаатан, үөрэхтэнэн сааһырыахпар диэри Саха сирин кэрийдим аххан да, Дьэкэмдэҕэ истибит олоҥхолорбун истэ, онуоха маарынныыр айымньылары ааҕа иликпин. Арааһа, Дьэкэмдэҕэ айыллан баран, ханна да тахсыбакка кырдьаҕастарын кытта өлөн умулуннахтара. Дьэкэмдэ эмээхситтэрэ саламаны суол хайдыһыытыгар эбэтэр айан суолун төрдүгэр эрэ ыйыыллара. Билиҥҥи курдук онно-манна ыйыы-иилэ сылдьыбаттара. Салама ыйанна да, онно букатын хаалыахтаах. Билиҥҥи курдук устан ылан, уларытан өссө атын сиргэ ыйыыры боболлорун өйдүүбүн.
Төһө да бүгэн олордоллор, Дьэкэмдэ дьоно нуучча культуратын эмиэ үчүгэйдик ылыммыттара биллэрэ. Хойҕоллох (Семенов Петр Семенович) диэн киһи атын дэриэбинэҕэ олох тахсыбакка олорон, хантан, кимтэн үөрэммитэ буолла, улуу балалайкаһыт этэ, күнү-күннээн, арыт түүнү быһа балалайкаҕа нуучча ырыаларын. үҥкүүлэрин, хороводтарын, кадрилларын, оннооҕор частушка араас матыыптарын, вальстарын оонньуура. Бэйэтэ биир да буукубаны билбэт киһи этэ.
Дэдэрис диэн бэрт көнө уҥуохтаах киһи баара. Мин билиҥҥэ диэри кини курдук пляскалаан битийэр имигэс киһини нууччаҕа да, сахаҕа да көрсө иликпин.


Эстибит Дьэкэмдэ өтөхтөрүттэн билигин да олохтоох тимир уустарын араас оҥоһуктара көстөллөр. Ампаары хатыыр тимир күлүүстэр, таптайан оҥоһуллубут олгуйдар, сүгэлэр, саалар, айа ырбалара, ытарчалар дьэбинирэн баран хас сууллубут өтөх аайы баар буолаллар.
Дьэкэмдэни төрүттээбит Логлорутта, Лөскөөнөй, Мэппиилэй диэн дархан дьон тустарынан араас кэпсээннэр, үһүйээннэр бааллара. Чуоххаа оҕонньор миэхэ биир дьикти үһүйээни кэпсээбиттээх. Кэлин истибитим, ону кырдьаҕастар бары билэр эбиттэрэ. Барсык эһэтэ Мэппиилэй (Барсык билигин баар Владимировтар хос эһэлэрэ) Буотаматтан тахсар Кынат диэн үрэххэ бултаан баран Ленаҕа түһэр Кырыы Таас диэн үрэх төрдүгэр киирбит. Онно көрдөҕүнэ, устан иһэр сылбахтан биир киһи оронон тахсыбыт уонна Мэппиилэйи тохтоппут. «Эн Дьэкэмдэ киһитэҕин дуо?» — диэн ыйыппыт. Мэппиилэй кэпсээнин истэн баран эппит: «Дьэкэмдэлэр диэн сүрдээх баай дьон дииллэр. Мин баайгытыттан бэриһиннэрээри холонон көрдүм да, чугаһаппатыгыт. Күүскүт-уоххут, быһыйгыт да бэрт быһылаах. Сотору кэминэн Дьэкэмдэни ким да халыа суох». Ол Манчаары илэ бэйэтинэн эбит. Ол иннинэ дьэкэмдэлэр Манчаары илдьитин истибиттэрэ үһү.»Дьэкэмдэҕэ ыалдьыттаан ааһыам», — диэбит эбит. Онтон куттанан Дьэкэмдэ баайдара иккилии ааннаах, чуолҕаннардаах, үрдүгэр кэтэһэр сирдээх ампаардары тутта охсубуттара үһү. Оннук ампаардар хойукка диэри бэрт үчүгэй туруктаах тураллара. Олору эстии, көһүү кэмигэр көтүрэн, алдьатан бүтэрбиттэрэ.


Сэрии да сылларыгар Дьэкэмдэ дьоно дьадайбатахтара, аччыктаабатахтара. «Комбайн» диэн бэрт тэрээһиннээх колхоз баара. Үүттэрин-арыыларын, тоҥ эттэрин уонунан-сүүрбэнэн сыарҕанан атынан, табанан көмүстээх Алдаҥҥа тиэрдэллэрэ, эргинэллэрэ. Сайыныгар балык биригээдэтин тэрийэн Булуҥҥа ыыталлара. Буотама үрэххэ бултанан, балыктанан колхоз далааһына, көр, оннук киэҥ этэ. «Комбайн» колхоз улууска бастыҥнар кэккэлэригэр турара, республикаҕа биллэрэ. Киһи кэрэхсиирэ баар өссө манныкка: сэрии кэминээҕи уонна сэрии кэнниттэн үөрэммит Дьэкэмдэ оҕолоро үксүлэрэ үрдүк үөрэхтэммиттэрэ, республикаҕа биллэр дьон буолбуттара.


Дьэкэмдэҕэ хойукка диэри Хаһыйаан диэн оҕонньор олорбута. Бу киһи дьиҥнээх аата Семенов Афанасий диэн этэ. Кини Ксенофонтов кулуба сиэнэ этэ. Кэргэнэ Хобороос Буотама эбэҥкитин кыыһа. Оскуолаҕа киирбит маҥнайгы сылларбар мин кинилэргэ дьиэлэнэн олорбутум. Ксенофонтов кулуба олоҕо огдолуйан эрэриттэн сэрэнэн сиэнин атын киһиэхэ ииттэрэ биэрбит. Кэлин кэргэннэммитин кэннэ Хаһыйааны ыҥыран ылан биир сундуук иһити-хомуоһу, малы биэрэн ыыппытын бэрт модьутук оҥоһуллубут ампаарга ууран туруораллара. Кэргэнинээн Хобороостуун ол сундуугу сотору-сотору аһаллара, аһалларыгар муусука оонньуурун өйдүүбүн — оннук күлүүстээҕэ. Хаһыйаан уола Семенов Василийдыын биһиги араа-бараа саастаах этибит. Кэлин Вася Верхоянскайга Кустуур диэн бөһүөлэккэ кэргэн ылан олорон ыалдьан өлбүтэ. Кини Ксенофонтовтар хос сиэннэрэ, оҕолоро билигин Кустуурга баар буолуохтаахтар. Кинилэр улуу Ксенофонтовтар аймахтара буолалларын билэллэрэ дуу, суоҕа дуу. Хаһыйаан кыра уола Васильев Афоня Новосибирскайдааҕы тутуу институтун бүтэрбитэ, аҕыйах сыллааҕыта оһолго түбэһэн өлбүтэ. Хаһыйаан кыыһа Акулина билигин Кытыл Дьураҕа олорор, Ксенофонтовтар урууларыттан аҕыйах киһи хаалбытыттан биирдэстэрэ кини буолуо.
Дьэкэмдэҕэ билигин икки эрэ дьиэ өтөх буолан тураллар. Биирэ Мотукка Михаил Романович Калитин дьиэтэ. Кини бэйэтэ 73 сааһыгар өлбүтэ. Иккиһэ Иван Ильич Тимофеев өр сылларга олорбут өтөҕө. Кини аҕыйах сыллааҕыта Кытыл Дьураҕа олорон өлбүтэ. Өлүөн иннинэ Дьэкэмдэ туһунан ахтыыларын миэхэ туттарбыта: «Дьэкэмдэ туһунан кинигэ суруллар буоллаҕына, таһаартараар», — диэбитэ. Ол кэриэһин толорон, кини «Ахтыыларын» бэчээккэ бэлэмнээтим.


Николай КАЛИТИН.
Дьэкэмдэттэн төрүттээх суруйааччы.
Саха сирин суруйааччыларын Союһун правлениетын председателин солбуйааччы
2004 сыл, ахсынньы ый.

Мин блогпар Кытыл-Дьура туһунан посттар:

Размышления о прошлом, настоящем, будущем родного села

Традиции, фольклор, игры, обычаи ямщиков Кытыл — Дюры

Глава МО «Мальжагарский 5-й наслег»: «Проблемы есть, но будем делать всё для их решения и двигаться вперед»

Поездка в южные наслега Хангаласского улуса 6.04.2022

Памяти друга и коллеги Анатолия Добрянцева…

Мои родственники в Великой Отечественной войне 1941 — 1945 гг.

Мой сайт: https://nikbara.ru/ — блог о разных интересных событиях

Сайт об усадебном хозяйстве в Якутии https://usadbaykt.ru/

Мой канал в «Яндекс Дзен» — NikBara

Мой блог в “Блогах Якутии” https://blogi.nlrs.ru/author/88287 — архив моих постов в Дневниках Якт.ру и новые посты о культурных событиях.

Просьба подписаться на мой канал «Николай Барамыгин» на Ютуб!

https://www.youtube.com/c/НиколайБарамыгин

И на мои аккаунты в социальных сетях!

«Одноклассниках» https://ok.ru/profile/500676253992

«В контакте» https://vk.com/nbaramygin

Мой канал в «Телеграм» https://t.me/nikbaraykt

Добавить комментарий

Ваш адрес email не будет опубликован. Обязательные поля помечены *

Этот сайт использует Akismet для борьбы со спамом. Узнайте, как обрабатываются ваши данные комментариев.