Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II сийиэһин кэнниттэн...

Хаҥалас хаһыакка тахсыбыт саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II сийиэһин кыттыылааҕын санаалара, Николай Павлов — Халан Ютуб ханаалыгар сийиэс түгэннэрэ уонна ватсап ситиминэн киэҥник тарҕаммыт Мэҥэ-Хаҥаласка буолан ааспыт төгүрүк остуолтан санаалар.

Хаҥалас хаһыат сайтыгар ахсынньы 1 к. тахсыбыт ыстатыйа:

Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II сийиэһэ

Сахалыы саҥа оскуола аайы сайда турдун

Саха АССР тэриллибитэ 100 сылын, саха суругун-бичигин төрүттээччи С.А. Новгородов төрөөбүтэ 130 сылын, Саха Өрөспүүбүлүкэтин «Тыллар тустарынан сокуон» ылыллыбыта 30 сылын көрсө ыытыллыбыт Саха тылын, литературатын уонна култууратын учууталларын II сийиэһэ ааста.

Сэтинньи 23 күнүгэр Саха театрын уораҕайыгар “Саха тылын билиҥҥи туруга уонна кэскилэ” диэн тиэмэлээх сийиэс үлэтин үөрүүлээхтик арыйыы буолла. Хаҥалас улууһуттан 23 дэлэгээт, ол иһигэр улуус баһылыга Олег Иринеев, улуус араас оскуолаларыттан талыллан тиийэн кытынныбыт. Сийиэс саҕаланыыта Ил Дархан эҕэрдэтиттэн саҕаланна. Айсен Николаев саха тылын үөрэтэр каадырдары үөрэтии таһыма үрдүөхтээх, кыра саастаах оҕолору иитэр-үөрэтэр уһуйаан исписэлиистэрин кытта ылсан үлэлэһии ирдэнэр, орто, үрдүк үөрэх кыһаларын бырагыраамаларыгар кэккэ уларыйыылары киллэрии туһунан эттэ. Үбүлээһини үрдэппитин санатта. Ил Түмэн бэрэссэдээтэлэ Алексей Еремеев икки государственнай тыл тэҥҥэ туттуллуутун хонтуруолугар, сир-дойду аатын сахалыы суруйууга болҕомто ууруллуу наадатыгар тохтоото. Сүрүн дакылааты Саха Өрөспүүбүлүкэтин Үөрэҕин уонна наукатын миниистирэ Ирина Любимова оҥордо. Суруйааччылар сойуустарыттан Наталья Харлампьева суруйааччыга ааҕааччы наадатын, онтон ааҕааччыны бэлэмнээччи учууталлар эһиги буолаҕыт диэтэ уонна оскуолаларга литературнай түмсүүлэри сөргүтүүтуһунан бэрт ыпсарыылаахтык эттэ.

Манна үс чаас курдук 21 иһитиннэрии оҥоһулунна. Сийиэскэ уопсайа 500 дэлэгээт ыҥырыллыбыт. С.А. Новгородов аатынан “Айар” кинигэ кыһа сийиэс кыттыылаахтарыгар анаан үс кинигэ электроннай көрүҥүн, Ayarbook сыһыарыылаахтарга талбыт кинигэҕин бэлэх уунна. Маны тэҥэ бэрт далааһыннаах атыы-эргиэн, быыстапка балаһааккатын тэрийдэ.

Күн иккис аҥарыгар 10 араас түһүлгэнэн арахсан үлэлээтибит. Чопчу бэйэм сылдьыбыт балаһааккалар үлэлэрин билиһиннэриэм. Бастаан, «Саха тылын, литэрэтиирэтин, култууратын оскуолаҕа үөрэтии билиҥҥи туруга уонна кэскилэ” (кыһалҕата) түһүлгэҕэ сырыттым. Манна 100-тэн тахса дэлэгээт кытынна. Түһүлгэни филологическай наука дуоктара Евдокия Поликарпова салайан ыытта. Кэпсэтии саха тылын, литератураны үөрэтии кыһалҕаларын быһаары суоллара, ньымалара; төрүт култуура үөрэҕэ: саҥа көрүүлэр, ньымалар; эбииүөрэххэ ийэ тыл, литература, култуура үөрэҕэ диэн хайысхаларынан ыытылынна.

Феодосия Габышева үөрэх сорудахтарын талан толорууга методическай босуобуйалар, ыйынньыктар, сорудахтар бэчээттэнэн тахсаллара ирдэнэрин, саха тылыгар чаас тиийбэтин кылаас таһынан ыытыллар үөрэх чааһыттан бэриллиэхтээҕин, финансистары кытта эмиэ үлэлэһиҥ диэн эттэ.

Н.Е.Мординов-Амма Аччыгыйа аатынан “Кэскил” оҕо-ыччат издательствотын сүрүн эрэдээктэрэ Татьяна Жиркова сахалыы хаһыакка, сурунаалга суруйтарыыга учууталлар бэйэҕит холобур буолуҥ диэн ыҥырда.

Ил Түмэн бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирков үөрэх структуратын үчүгэйдик көрүнүүнү, олохтоох дьон тылын-өһүн көмүскээһини, резолюцияҕа киирэр боппуруостар ис хоһоонноругар улахан болҕомто ууруу наадатын тоһоҕолоото, ол

былааска сорудах буоларын умнумаҥ диэтэ. Маны тэҥэ, сахалыы тахсар сурунааллары, хаһыаты туһаныы ис кыахха киирэрин, саха тылынан саҥарарга сүрүн болҕомто уһуйааннарга буолуохтааҕын эттэ.

“Сахат” чааһынай оскуола дириэктэрэ Анатолий Бурнашев сиэр-майгы өттүнэн үлэлэһиҥ диэтэ. Уонна билиҥҥи кэмҥэ ыччат истиитигэр тахсар ырыа эйгэтигэр тыл хамыыһыйата баар буолуохтааҕын санатта. Чахчы, тыл-өс култууратын таһыма мөлтүүрүгэр “мин бардым, эн кэллиҥ» курдук ырыа-тойук эбилик буолара баар суол.

Николай Бугаев улуустарга «Тыл сүбэтин» үлэтин күүһүрдүү, алын кылааска саха тылын кэбиниэтэ баар буолуохтааҕар тохтоото. Филологическай наука дуоктара Гаврил Филиппов тыл учебнигын үөрэнээччи саха тылын өйдөөбөтө диэнинэн салайтаран уларытыы бу кэннин диэки хардыы буоларын, учебник базовай теорията уларыйбатын быһаарда. Онтон анал туспа көмө үөрэх матырыйаала оҥоһуллара ол атын кэпсэтии буоларын эттэ. Тус бэйэм бу сийиэс резолюциятыгар төрүт култуура (КНРСЯ) уруогун предмет быһыытынан киллэрэр наадатын туһунан этинним.

Иккис күн, сэтинньи 24 күнүгэр, «Саха тылын, литературатын, култууратын үөрэтии кэнсиэпсийэтин ырытыы (бырайыактыыр сиэссийэ)” сырыттым. Кэнсиэпсийэни ырытыы түһүлгэтигэр литератураҕа устудьуоннарга ааҕыы быраактыкатын киллэрии, үөрэтиигэ уус-уран тыл эрэдьиэстээһинэ, иэйии уһуктуута, умсулҕан, санаа кэлиитэ диэни кыайа тутуу туһунан; сахалыы тыл-өс сыыппара эйгэтигэр, куйаар ситимигэр үксүүрүгэр үлэ барыытын; ааҕааччыны иитии туһунан кэпсэтии таҕыста.

Маны таһынан төрөөбүт тылбытын, литературабытын уонна култуурабытын үөрэтии ис хоһоонун, хаачыстыбатын, араас ньыматын, хааччыллыытын туһунан кэпсэтиини, санаабытын түһүлгэ резолюциятыгар киллэттэрдибит, инники үлэлиир хайысхалары торумнаатыбыт. Кэнсиэпсийэҕэ үлэлэһии манан аҕай дьыала буолбатах, бу саҕаланыыта эрэ буоллаҕа.

Гуманитарнай чинчийэр институт тэрийбит “Үөрэнээччи научнай–чинчийэр үлэтин тэрийии (лингвистика, фольклористика, литературоведение хайысхаларынан)” методологическай сэминээргэ сырыттым. Манна араас улуустан 24 учуутал, 20 наука үлэһитэ кытынна. Оҕонутөрөөбүт тылынан чинчийэр үлэҕэ көҕүлүүргэ сүбэлэрибиэрдилэр. Научнай үлэтин тутулун, ханнык тиэмэлэри көрүөххэ сөбүн ыйдылар. Тылы, фольклору чинчийиигэ олохтоох матырыйаалга, түөлбэ тылга болҕомто баар буолуохтааҕар тохтоотулар. Филологическай наука кандидата Светлана Мухоплева оҕо бэйэтэ хамнанарын курдук үлэ оҥоһуллуохтааҕар тохтоото. Түмүгэр, бу салааҕа Сүбэ былаһаакката тэриллэрэ наада буолсу диэн түмүккэ кэллибит.

Сийиэс тэрээһинэ 38 былаһаакканан үлэлээтэ. Ити курдук бу сийиэскэ учууталлар кыһалҕаларын, санааларын учуоттаан сийиэһи үс сылга биирдэ ыытарга тоҕоостооҕор тохтоотулар. Сийиэскэ кэлбит учууталлары кытта санаа атастаһыы түмүгүнэн маннык түгэҥҥэ тохтуом этэ.

✓ Саха тыла оҕо тулалыыр эйгэтин барытын хабыахтаах ( тыл эйгэтэ кэҥиэхтээх);

✓ Оскуолаларга тэрээһиннэр (мероприятиялар) сахалыы бараллара ирдэнэрэ наада;

✓ Оскуолаҕа киириэн иннинээҕи саастаах оҕо тэрилтэлэригэр төрүт тыл эйгэтин тэрийиигэ улахан болҕомто ирдэнэр;

✓ Эбии үөрэхтээһин, куруhуоктар бырагыраамаларын төрөөбүт тылынан оҥорон үлэлэтиэххэ;

✓ Төрүт култуура предметин уруок быһыытынан үөрэтэргэ(санатар буоллахха, бу бэрэдимиэт биһиги улууска олох үөрэтиллибэтиҥ тэҥэ).

Түмүгэр, бу тэрээһиҥҥэ дэлэгээт быһыытынан ыыппыт улуус үөрэҕин салалтатыгар, саха тылын, култууратын учууталларын холбоһугар махтанан туран, Сийиэскэ барбыт кэскиллээх кэпсэтиилэр, учууталлар эппит-саҥарбыт тылларбыт сиик буолан симэлийбэккэ олоххо киирэллэригэр олохтоох былаас, үөрэх салалтатын өттүттэн өйөбүл наадатын этинэбит. Хаҥалас улууһугар сахалыы саҥа

оскуола аайы сайда турдун.

Туйаара САМСОНОВА, Үөдэй орто оскуолатын учуутала

Хаҥалас хаһыаттан: https://xn--80aaaaaqpp6as1cq2a.xn--p1ai/article/81115

Саха Бикипиэдьийэтин салайааччы Николай Павлов — Халан Ютуб каналыгар @user-yg8ku7cw2y сийиэскэ уһулбут видеоларыттан.

Ватсап ситимиттэн:

Кыбысталларын ситиһиэххэ

«ОҔОНУ САХАЛЫЫ САҤАРДЫЫ — ИЙЭЛЭР, ЭБЭЛЭР ЫТЫК ИЭСПИТ» диэн улуус дьахталларын Сүбэтэ тэрийбит төгүрүк остуолугар сырыттым.
Наһаа үчүгэй, туһалаах кэпсэтии буолла. Элбэх үлэттэн, толкуйтан оҥоһуллар итинник тэрээһин.

Кыргыттаар, ийэ тылбытын көрбүтүнэн куоттарар куттал тирээн турар кэмигэр олоробут.
Саамай улахан буруйдаахтар биһиги бэйэбит буолабыт, ону билинэр кэм тыҥаан кэллэ. Нууччалыы «Преступление века» диэн этиэххэ. Ийэ тылы оҕо ийэтиттэн билбэтэҕинэ, ким кэлэн, эн оҕоҕун сахалыы саҥардыаҕай?! Ону өйдөөн туран эрэ, аныгы ийэ оҕону төрөтүөхтээх. Билигин эрэ кып-кылгас бириэмэ баар, ол эбэтэр, сахалыы саҥалаах эдэр ийэлэр баар кэмнэригэр. Онтон кэлэр ийэлэри номнуо сахалыы саҥаралларын куоттаран олоробут. Ол эбэтэр сатаан ийэ тылынан саҥарбатах ийэ, хайдах оҕотун саҥардыаҕай, толкуйдаан көрүҥ ээ.
Сыыр намыһахтыы буруйу төлөпүөҥҥэ, гаджекка, тэлэбииһэргэ түһэрэбит.
Оттон оҕо ити тэриллэри барытын ийэтин илиититтэн ылар эбээт… Хайдахтаах курдук улахан хорумньуну бу оҕо ыларын эдэр ийэ өйдүөхтээх. Бэҕэһээҥҥи кэпсэтии, сүрдээх киэҥ ис хоһоонноох аныгы олох кыһалҕатын элбэх өрүттэрин арыйар кэпсэтии буолла.
Наһаа элбэх өйдөөх, ох тыллар этилиннилэр. Ол курдук маннык этиилэри иһиттим, дириҥник ылынным: «Тылы өрүһүйүү — омугу өрүһүйүү» , «аһатар тыл — төрөөбүт тыл», «саҥарыахха хас да тылынан, олоруохха биир тылынан»,, «Идэ тылын тилиннэриэххэ», «Саха дьүһүннээх элбэх, ол гынан баран, сахалыы саҥардахха эрэ, Саха дэтиэхпит».
Саха тыла түҥ былыргы санскрит тылын кытта ситимнээх диэн эппиттэрэ, дакаастаабыттара ыраатта эбээт. Биир саамай баай уонна элбэх төрүт дорҕоонноох тыл буолар. Саха тылын, төрүт дорҕооннору үчүгэйдик баһылаабыт оҕо, кырдьыга даҕаны, атын омук тылын түргэнник баһылыыр кыахтаах. Онон эдэр ийэлэргэ, оҕотун бастатан туран сахалыы ийэтин тылынан саҥардара, таҥнар таҥаска тренд, стиль, мода баарын курдук, тылбытын тренд, мода оҥосторбут тиийэн кэлбитин курдук өйдүөхтээх. САХА ТЫЛЫН баһылыы сылдьарыттан үөрүөхтээх.

Онтон оҕотун кытта сахалыы кэпсэтиэн оннугар төлөпүөнүнэн аралдьытар ийэ, ыар буруйу оҥорор, ол эбэтэр:
мэ, хараххын буорту гын,
мэ төбөҕөр, мэйиигэр излученията ыл,
мэ, ийэ тылгын умун,
мэ, сатаан саҥарыма,
мэ, бэйэҕэр бүгэн хаал,
мэ, санааҕын сатаан сааһылаан этимэ,
онтон да элбэх куһаҕаны баҕаран туран бэйэлээх бэйэтин илиитинэн, өйдүү-өйдүү оҕотун ийэ кутун өлөрөр. Бу буолар ыар буруй. Общественность, Саха киһитэ барыта бу кыһалҕаны өйдөөн, сахалыы сатаан саҥарбат оҕолоох ийэлэри сэмэлиир буоллаҕына, ийэ сахалыы билбэт оҕотуттан кыбыстар турукка киирэрин бүттүүн ситиһиэххэйиҥ.

Оҕобутун оҕобут курдук көрөн-харайан, кэпсэтэн, биһик ырыатын ыллаан, сахалыы остуоруйа, кэпсээн ааҕан, бииргэ оонньоон, үлэлээн, киинэ көрөн, ырытан, дьиэ иһигэр сахалыы истиҥ тыллары күннээҕи олохторугар тутталларын ситиһэн, айылҕаҕа сыһыаран иитиэҕиҥ, сүрэхпитинэн-быарбытынан кыһаллыаҕыҥ!!!
Оҕоҕутун таптааҥ!! Ийэ оҕоҕо таптала , ийэ тылынан, сиэрдээх буолуунан, төрөөбүт айылҕатынан түөлбэтинэн,
дойдутунан киэн туттуута буолар!

Ыал эбэтэ Лилия Захарова, Майа сэл.
2022 сыл ахсынньы 3 күнэ

Кыбыһыннаран эрэ туһа суох буолуо дуу… Санаабар гаджетка оҕоҕо көрдөрөр араас сыһыарыы, араас Ютуб ханаал, араас комикс игин баар буоллаҕына эрэ, биһиги оҕолорбут болҕомтолорун төрөөбүт тылбытыгар тардыахпыт диибин…

Саха тыла — муодунай буолуохтаах!

Онон буолан ааспыт сийиэс саха тыла сүтэр кутталламмытын норуот болҕомтотугар таһаарда… Кыра омук буоларбытынан сибээстээн бары бииргэ тылбыт сайдарыгар, саҥа үйэҕэ сөптөөх, туһаалаах буоларыгар, интернет куйаарыгар сахалыы контент элбииригэр үлэлиэххэйиҥ!!!