Аныгы оҕо кыылы-көтөрү зоопаркаҕа эрэ көрөр…

Хаҥалас хаһыакка ыам ыйын 20 к. тахсыбыт Людмила Аммосова ыстатыйата.

Хаҥаласка суруйааччы И.П.Никифоров 110 сылынан тэрээһиннэр салҕаналлар. Покровскайга улуустааҕы Киин бибилэтиэкэҕэ кини суруйбут “Кырачаан булчуттар” кинигэтин уонна Исай “Никифоров оҕо сааһын эйгэтэ” диэн документальнай киинэ сүрэхтэниилэрэ оскуола оҕолоро, суруйааччылар кыттыылаах буолан ааста.

Оҕолору кытары үлэлиир энтузиастар көҕүлээһиннэринэн уонна суруйааччы ыччаттарын өйөбүлүнэн, улууспут дьаһалтатын үбүлээһининэн бу дьоһун үлэ ыытыллан Саха АССР култууратын үтүөлээх үлэһитэ, ССРС суруйааччыларын Сойууһун 1939 сыллаахтан чилиэнэ, Хаҥаласпыт бочуоттаах олохтооҕо, Кыһыл Знамя уордьаннаах фронтовик-суруналыыс биир дойдулаахпыт Исай Никифоров аата Улуу Кыайыы өрөгөйдөөх сылыгар өссө төгүл дорҕоонноохтук ааттанна.

Исай Никифоров дэгиттэр талааннаах суруйааччы этэ, дойдутугар Хаҥаласка олорон айар үлэнэн дьарыктаммыта. Кини биһиги оройуон хаһыатын бастакы редактордарыттан биирдэстэрэ этэ. Сэриигэ Покровскайтан барбыта, Улуу Кыайыыны Бреслау куоракка көрсүбүтэ, Берлиҥҥэ Гитлер урусхалламмыт Рейхстагын иһигэр хаампыт Кыһыл Армия офицера. Улууспут «Советтар Знамялара” (кэлин “Лена маяктарын”) кини араас кэмҥэ 12,5 сыл салайа сылдьыбыта (фронтан кэлэн баран “Кыым” хаһыакка, “Чолбон” сурунаалга үлэлээбитэ). Суруйааччы айар тиэмэтэ киэҥэ,олортон биирдэстэрэ – оҕолорго аналлааҕа.

“Кырачаан булчуттар» кинигэ иккис тыыннанна

Бу 1954 сыллаахха тахсыбыт кинигэ соҕотох хаалбыт экземпляра суруйааччы төрөөбүт дойдутугар, Кытыл Дьура бибилэтиэкэтигэр баарын булан, “Эллэйээдэ” үөрэнээччилэр научнай экспедицияларын салайааччыта, СӨ үтүөлээх учуутала Прокопий Ноговицын этии киллэрэн фронтовик-суруйааччы төрөөбүтэ 110 уонна Улуу Кыайыы 80 сылларыгар хаттаан бэчээттэтэргэ туруорсан күн сирин көрөрүн ситистэ. Айымньыны “Айар” кинигэ кыһата 5000 ахсаанынан таһаарбыта үөрүүлээх сонун.

Билигин, хомойуох иһин, биһиги оҕолорбут кыылы-көтөрү зоопаркаҕа эрэ көрөр кыахтанан эрэллэр, ону даҕаны Бастакы Президеммит Михаил Николаев көҕүлээһининэн Хаҥаласка “Орто Дойду” паарката тэриллэн. Айылҕабыт сылын аайы айгыраан иһэрэ, хонууга күөрэгэй ыллыыра, кэрии тыаҕа кэҕэ этэрэ иһиллибэт буолан иһэрэ дьиксиннэрэр. Эгэ, оҕолорбут бултка сыстыахтара дуо, салгыҥҥа тахсаллара даҕаны сэдэх көстүү – компьютерга хатаннылар, куйаартан доҕотторун булар буоллулар, сүүрэри-хамсанары да сүрэҕэлдьиир курдуктар… Маннык кэмҥэ олус сырдык тыыннаах, кэрэ ойуулардаах Исай Никифоровпыт “Кырачаан булчуттара» күн сирин көрбүтэ хайҕаллаах дьыала. Оҕо айылҕаттан билиигэ-көрүүгэ, саҥаҕа тардыһыыта абылыыр күүстээх, маннык кинигэ онон, сатаан салайдахха, кыра киһи тулалыыр эйгэтигэр сыһыана үчүгэй өттүгэр уларыан сөп.

Кинигэҕэ билиҥҥи да кырачааннары кэрэхсэтэр кэпсээннэр оҕоҕо тиийимтиэтик киирбиттэрэ абылыыр күүстээх дии саныыбын. Судургу тылынан суруйуулар кыра киһини айылҕаҕа мындыр, харыстабыллаах сыһыаҥҥа, сиргэ-дойдуга сылдьарга үйэлэртэн кэлбит үтүө үгэстэри тутуһарга иитэллэрэ саарбахтаммат. Онон хайаан даҕаны, атыыга таҕыстаҕына ылан оҕолоргутугар билиһиннэриҥ.

Бу тэрээһиҥҥэ норуот суруйааччыта Павел Харитонов-Ойуку, Дьокуускайтан ыалдьыттарбыт СӨ суруйааччыларын Сойууһун салайааччыта, поэт, публицист Гаврил Андросов, СӨ суруйааччыларын, РФ суруналыыстарын сойууһун чилиэнэ, «Чолбон» сурунаал редактора Даниил Макеев, аныгы кэм чулуу педагога Прокопий Ноговицын бу айымньынан улааппыттарын астына аҕыннылар, онтон эдэр дьоммут Исай Никифоров сиэнэ Сергей Гребнев, тэрээһиҥҥэ кэлбит эдэр дьон кинилэри ордургуу саныылларын этэн аһардылар.

Кинигэни киинэбит ситэрэн биэрдэ

«Мир детства писателя Исая Никифорова» диэн нууччалыы тылынан ааттаах документальнай киинэ бэрт кылгас кэмҥэ педагог, кыраайы үөрэтээччи Прокопий Ноговицын сценарийынан таҥыллан таҕыста. Уопуттаах оператор Александр Ярков “Эллэйээдэ” экспедиция чилиэннэрэ киинэҕэ устууларын (сорҕотугар Александр да сылдьыһара), ону сэргэ урут тахсыбыт тэттик научнай уонна уус-уран киинэлэргэ оҕолор кыттыылаах түһэриилэри табатык туһанан дириҥ ис хоһоонноох айымньыны музынан киэргэтэн биир дойдулаахтарыгар бэлэхтээтэ.

Аны аҕыйах сылынан бу киинэ сыаната өссө үрдүө турдаҕа – докумуоннарга олоҕурбут айымньы суолтата олус улахан, оҕолорбут кыра сылдьан түспүттэрин көрөн сөҕүөхтэрэ турар. Суруйааччы 125 сылыгар, холобур, бу киинэни дьон отой атын харахтарынан көрүөхтэрэ буоллаҕа.

Холобур, ити хотойдор уйаларыгар олохторун… Оччолорго өссө ити мааны көтөрдөрбүт соҕурууттан кэлэн манна уйаланар буолаллара, сирбитигэр-дойдубутугар аар айылҕаҕа сэдэх ааттаммыт Венерин башмачок сибэккибит ордуһара да саарбах – айылҕабыт түргэнник айгырыырын көрөбүт. Кырдьык, бу соторутааҕыта ньургуһун сибэкки ортотугар ытык Куллатыбыт сыырыгар күөлэһийэ сытан хаартыскаҕа түһэн астынарбытын көрдөрөр буоллахпытынакэлин бу дойду тэпсилгэн буолан үүнэллэрэ да саарбах…Хотойдорбут килиэккэ иһигэр хаайтаран олорон төрүөх хааллараллара, сэдэх үүнээйилэрбит теплицаҕа сириэдийэллэрэ биллибэт. Көстөр да буоллахтарынан, аар айылҕа киэннэрин хантан солбуйуой…

Киинэбит сахалар өбүгэттэн кэлбит мындыр өйдөрүн, олоххо, сиргэ-дойдуга сылдьарга үөрүйэхтэри көрдөрөрө туспа суолталаах. Туһах, тиргэ, туу… айыыларга, айылҕаҕа сүгүрүйүү… Алдьатар-өһөрөр саата-сэбэ да суох,айылҕаттан бэриһиннэрии туһунан, кыылга-көтөргө, тулалыыр эйгэҕэ харыстабыллаах сыһыаҥҥа үөрэтэрин туһунан этэ да барыллыбат. Ону дьэ, суруйааччыбыт Исай Никифоров айымньыларыгар оҕолорго тиийимтиэлээхтик биэрэр маастарын көрөбүт, сыаналыыбыт.

Тэрээһиммитигэр оскуола оҕолоро кыттыбыттара астыннарда. Фронтовик-суруйааччы “Баян» диэн айымньытынан Покровскай 1 №-дээх орто оскуолатын бэһис кылааһын уолаттара ( сал. учуутал Людмила Горохова) дьоҕус испэктээкили астына туруорбуттара бу үчүгэйин! Өссө бу оскуолаттан эдэр хоһоонньут Гаврил Адамов «Бреслау куоракка» диэн айымньытын кинини кытары Вадим Владимиров, Сулустаан Матвеев, Слава Тимофеев, Саян Бардеев дорҕоонноох ааҕан иһитиннэрдилэр.

Аҕыйах хонуктааҕыта биһиги Бэчээппит дьиэтигэр улуустааҕы архыыппыт бэртээхэй быыстапканы харалла сытар фронтовиктар докумуоннарынан, малларынан арыйбыттара. Онно мин бу Исай Никифоров баяннаах олорор хаартыскатын көрөн сөхтүм. Истэ илик этим, баяҥҥа-хормуоскаҕа оонньуурун. Бука, дьаамнартан төрүттээх киһи музыкаҕа тыыппалааҕа буолуо буоллаҕа, хайдах билбэтэхпиний диэн сөрү диэн сөхтүм. Ити «Баян”диэн айымньыта кылгас да буоллар, олус бэрт, саллаат уустук айаныгар музыка төһөлөөх санааны бөҕөргөппүтэ буолуой. Мкузыка бары олумктар хааннарыгар баар буоллаҕа, абылыыр күүһэ улахан. Бу кэпсээҥҥэ өссө өстөөхтөрү байыаспыт баяҥҥа оонньоон аралдьыппытабиһиги саллааттарбытыгар көмөлөһөр. Уопсайынан, Исай Никифоров олус судургу да курдук буоллар, айымньыларыгар көрдөөх-күлүүлээх түгэннэри таба тутан киллэрэн киһи санаатын көтөҕөр, сэргэхситэр идэлээх.

Тэрээһиҥҥэ “Айар” кинигэ кыһатыттан Оҕо кинигэтин киинин редактора Саргылаана Константинова эҕэрдэтин куйаар ситимнэн тириэртэ, үөрүүбүтүгэр кыттыста. Онтон киинэ, кинигэ тахсыытын көҕүлээччи патриоппут Нөмпүгүттэн учуутал Прокопий Ногговицын айылҕаны харыстыырга, бэйэ дойдутун историятын билэргэ маннык айымньылар олус дьайыылаахтарын этэн туран салгыы үлэлииргэ ыҥырда уонна киинэҕэ көстөн ааспыт, бу кэскиллээх үлэлэргэ кыттыһа сылдьар чинчийээччи оҕолорун кэлбит дьоҥҥо киэн тутта билиһиннэрдэ. Бу уолаттары, кыраларын көрүмэҥ, араас олимпиадалар, ол иһигэр дойду таһымнаах, улахан учуонайдары кэрэхсэтэр дьон буолалларын киэн тутта эттэ. Бу күн “эллэйээдэлэр” булумньуларынан быыстапкалаах кэлбиттэрэ эмиэ кэрэхсэттэ.

Тэрээһиҥҥэ Улуус мунньаҕын аатыттан суруйааччы сиэнэ, дьокутаат Сергей Гребнев, эһээтин туһунан ахтан туран,саҥа тахсыбыт документальнай киинэ режиссерыгар педагог Прокопий Ноговицыҥҥа уонна Александр Ярковка Бочуотунай грамоталары туттарда, онтон оройуоннааҕы култуура управлениетыттан Уйгулана Соломонова киинэҕэ кыттыбыт оҕолору Ньургун Третьякову, Дьулус Григорьевы, Айсен Борисовы, Прокопий, Дьулус Ноговицыннары Махтал суруктарынан наҕараадалаата, олоххо инникитин даҕаны көхтөөх көрүүлээх буолалларыгар ыҥырда. Кэрэ тыллары бары үлэлэспит дьоҥҥо норуодунай суруйааччы Павел Харитонов-Ойуку, ыалдьыттарбыт суруйааччылар эттилэр. Бу күн бибилэтиэкэҕэ “Хаҥалас” хаһыат редакциятын кэлэктиибэ Улуу Кыайыы 80 сылынан улуус култуураҕа управлениетын үбүлээһининэн фронтовик-суруйааччы, суруналыыс Исай Никифоров төрөөбүтэ 110 сылынан бэйэтин архыыбыттан түмэн оҥорбут хаартысканан быыстапкатын көрдөрүүгэ туруорда.

Людмила Аммосова.

Хаҥалас улууһун туһунан 2025 сылга:

Провожая уходящий 2024 год…

Аварийная остановка котельной в селе Тит-Эбя: как это было и что необходимо предпринять

Драматург Степан Ефремов 120 сылын бэлиэтээһин түгэннэрэ

Юные исследователи из Хангаласского улуса успешно выступили на республиканской научной конференции «Шаг в будущее»

Поздравляем редакцию газеты «Хангалас» и победителей конкурса по подписке!

Династия Шишигиных — «Самая творческая династия» в республике!

Международный турнир по борьбе хапсагай «Хаҥалас хапсаҕайа». Торжественное открытие

Участники «Школы мэров» посетили Хангаласский улус!

Уйбаан Шамаев Саха тустуутун — Хаҥалас хапсаҕайын туһунан

Искренние соболезнования родным и близким…