Кафедрабыт 70 сылыгар Леонид Николаевич Кычкины кытта
Чэгиэн эти-сиини, чэбдик өйү-санааны, сэниэлээх куту-сүрү иитэр Саха Судаарыстыбатын Үрдүк үөрэҕин кафедрата тэриллибитэ 75 сылын быйыл 2024 сылга туоларын бэлиэтээн бииргэ үлэлээбит дьоммун-сэргэбин ахтан-санаан ааһаары бу санааларбын суруйабын.
Армияҕа Чита куоракка спортивнай ротаҕа сержант эрээри взвод хамандьыырын солбуйааччы диэн солоҕо тиийэ итэҕэйбиттэрэ, партияҕа киир диэн этэ сылдьыбыттара да хомуньуустар туох соруктаах үлэлииллэрин ситэри өйдөөбөт буолан ылымматаҕым. Саха сириттэн элбэх тустууктар бааллара. Олортон Володя Андросов хапсаҕай тустууну көҥүл тустууга сатаан туһанарын көрөн, дьарыкка алыптаах албаһын эппинэн-хааммынан билэн өбүгэлэрим үгэстэрин өйдүүр билиим эбиллибитэ. Илларион Федосеев өйдүүр дьоҕура улаханын, тустууга хамсанара киэҥин-куоҥун сөҕөр-махтайар этим. Слава Карпов тустарыгар көнө сүрүннээҕин, соруммут соругун толоругас дьулуурдааҕын астына көрөрүм. Семен Макаров киһилии майгытын, бииргэ сылдьар атастарыгар-доҕотторугар истиҥ сыһыаннааҕын бэлиэтээн этиэм этэ.
Армияттан кэлбиппэр оскуолаҕа тустууга дьарыктаабыт тренерим Николай Прокопьевич Иванов тренер үлэтигэр сыһыаран үлэлэппитэ. Биир саас дьиэтигэр ыҥыран, «Оҕолору кытта сыһыаныҥ үчүгэй эбит. Мин үөрэммит институппар Москваҕа баран үөрэххэ киирэн, тренер идэтин баһылаа» диэбитин ылыммытым. Ньурбаттан төрүттээх аатын-суолун ылан эрэр, билигин Россияҕа биллэр тустуук Василий Николаевич Алексеевы кытта биир миэстэҕэ сэттэ буолан туруулаһан, үөрэххэ киирэр тургутууну этэҥҥэ туораан, Аан дойдуга биллэр күрэс түһүлгэтин үрдүк үөрэҕин билимин ылбыппыт. ГЦОЛИФК диэн ааттаах дойду киин үрдүк үөрэҕин кыһатыгар 1973 сылтан 1977 сылга диэри санаабын ууран туран үөрэммитим. Бу институкка ити сылларга спортивнай наука эйгэтигэр биллиилээх учуонайдар үлэлээбиттэрэ, атын сайдыылаах дойду элбэх ыччата кэлэн үөрэнэллэрэ. Дойду ыһыллыбытыгар элбэх учуонайдарбыт сайдыылаах дойдулар ыҥырыыларынан атын сиргэ барбыттара, ити Институт аан дойдуга биир бастыҥ үрдүк үөрэх таһымын ылбытын туоһулуур. Институт үрдүк таһыма Союз саҕана дойдубут олимпийскай оонньуулар күрэстэрин түһүлгэлэригэр чаҕылхай көрдөрүүлэрэ эмиэ туоһу дии саныыбын.
Үөрэхпэр умсугуйбут бэлиэбинэн ааспыт үйэ аҥаарын кэмигэр үөрэппит, такайбыт учууталларбын умнубаппын, ахтабын, саныыбын, үлэбэр холобур оҥостобун. Анатомияҕа наука доктора, профессор Гладышева Анна Андреевна; физиологияҕа наука доктордара, профессордар Коц Яков Михайлович, Золотайко Галина Ивановна; эти-сиини эрчийэр теорияҕа Аан дойдуга бастакы учебнигын суруйбут наука доктора, профессор Матвеев Лев Павлович; былчыҥ араас тутулун үөрэппит, күрэхтэһиигэ ол былчыҥнар хайдах үлэлииллэрин чинчийбит наука доктора, профессор Верхошанскай Юрий Витальевич; антропомаксимологияҕа наука доктора, профессор Кузнецов Владимир Васильевич лекцияларын батыһа сылдьан хаста да истибитим; тустууга дойду тренердэрин баһылыгынан үлэлээбит Дякин Александр Михайлович; классическай тустуу легендата Катулин Алексей Захарович биһигини такайбыттара. Үөрэхпитин бүтэрэн, диплом ылар факультеппыт мунньаҕар “Аспирантураҕа хаалыҥ” диэн декаммыт Мороз Анатолий Павлович миэхэ уонна өссө икки уолга этии киллэрбитэ. Мин уол оҕом кыра, кэргэним өссө икки сыл үөрэниэхтээх буолан, аккаастаабытым.
Үөрэҕим кэнниттэн Дьокуускайга баар культпросветучилищеҕа учууталлыыбын, идэбэр соҕотохпун. Үлэлиир үөрэҕим кыһатыгар 90-ча кыыс, ортотунан 155-158 сантиметр үрдүктээх, толору соҕус эттээх-сииннээх ыччаттар үөрэнэр этилэр. Уонча уол баара. Ол оҕолор хайдах да дьарыктанан Европа стандартынан суруллубут ГТО ирдэбилин кыайан толорбот этилэр. Үөрэх дьылын түмүгүнэн, ууга харбааһына, саанан ытыыта суох, 17 үөрэнээччи эрэ ирдэбили толордулар. Куорат “Спартак” уопсастыбатыгар отчуоттуу кэлбиппэр бу сыыппара кыра, сэттэ уон диэн суруй диэтилэр. Буолумматым, сымыйаны суруйбаппын диэн дьоммун өһүргэтэн култуура министерствотын кэллиэгийэтигэр дьүүллэнним. Мунньаҕы ыыта олорор солбуйааччы миниистир Василий Афанасьевич Босиков “человек молодой, опыта работы ещё нет, потом поймёт что к чему” диэн буруйдааччылары уҕарытан кэбистэ.
Ити кэмҥэ Саха государственнай университета эти-сиини эрчийэр идэни сайыннарарга анаан мунньах тэрийдэ. Конференцияҕа мин тылланан ГТО диэн киһи этин-сиинин сайдыытын “быһаарыахтаах” кээмэйэ сыыһа, туттарсар дьон баһыйар үгүстэрэ ити ирдэбили кыайбаттар диэн тыл эттим. Ол мунньах кэнниттэн СГУ преподавателэ, наука кандидата Ирина Александровна Гусева «Биһиэхэ кэлэн үлэлээ, онтон аспирантураҕа барыаҥ» диэн эппитин ылынан, хомсомуол обкомыгар отдел сэбиэдиссэйинэн ыҥырбыттарын аккаастаан, 1979 сыллаахха Кычкин Леонид Николаевич салайар кафедратыгар үлэлии кэлбитим. Билигин санаатахпына, кафедраҕа төһө да араас саастаах дьон үлэлээтэллэр, идэлэригэр бэриниилээх, ыччаты кытта алтыһар кыһаны баһылаабыт, бэйэ бэйэни кытта сүбэлэһэн — амалаһан үлэлииллэрэ мин инники дьылҕабар олук уурбут эбит. Юрий Михайлович Винокуров диэн идэтин ситэри баһылаабыт, сырдык санаалаах үтүө киһини кытта медицина факультетын студеннарын дьарыктыырга үлэлэспитим. Ол быыһыгар Юрий Михайлович этиитинэн доруобуйаларыгар кыһалҕалаах оҕолору кытта эмиэ үлэлээбитим. Ол билэ көрө-сатаабыт санаам билиҥҥэ диэри кыаммат-түгэммэт дьоҥҥо сыһыаным тупсарыгар, кинилэри чэбдигирдэр, хоту дойду олохтоохторун чөл туруктуур баҕа санааны үрдүк солоҕо сылдьан көҕүлээбит кыһабар баар эбит. Бииргэ үлэлиир опыттаах дьоммуттан элбэх билиини эбиммитим. Шамаев Николай Калиновичтыын наука туһунан дьиэтигэр тиийэн олорон кэпсэтэрим. Ол санааларым билиибин хаҥаппыттара чопчу. Ити кэмҥэ саха национальнай оонньуулара киһи этин-сиинин өйүн кытта дьүөрэлиир өйдөбүллэрин билэ-көрө сатыырым. Саха оонньууларын аныгы кэмҥэ тута сылдьар Кочнев Валерий Пантелеймоновичтыын элбэхтик сэһэргэспитим үлэбэр туһалаатаҕа аҕай. Тугу эмит үлэбэр саарбахтаатахпына көнө сүрүннээх Золотарев Ким Степановичтан ыйытар буоларым. Кини сүбэтэ кылгас буолан баран чопчу уонна судургу буолара. Антонина Николаевна Дейко үлэтигэр бэриниилээҕин, бииргэ үлэлиир дьонун кытта эн-мин дэһэр үтүө майгылааҕын ахтан ааһыым. Кафедраҕа кэлин эдэр уолаттар үлэлии кэлбиттэриттэн Николай Николаевич Кладкины, Цыбен Кышехтович Гармаевы сырдык санаалаах, үтүө суобастаах дьоннор дии санаабытым билигин да оннуктар.
Сайсары күөл үрдүгэр турар икки этээстээх буруус мастан тутуллубут спорт саалабыт ахсынньы, тохсунньу тымныытын тулуйбакка тымныйара, муостата мууһурар да этэ. Сайын бэйэбит кыахпытынан муостатын көтүрэн стекловата ууран сылыта сатыырбыт. Ол сылдьан тутууга сыһыаннаах факультет баар эрээри биһиги оҥорбуппут-туппуппут төһө туһалааҕа буолла диэн араас санаалар киирэллэрэ, ол туһунан кэпсэтэр да этибит. Ол эрэ буолуо дуо, хайа буоруттан кутуллубут стадиоммутугар эмиэ бэйэбит күүспүтүнэн эрэһиинэ тэлгэппиппит. Онтубут кыһыҥҥы тымныыны тулуйбакка сайын кытыылара эриллэн тахсарын тэҥнии сатаан эмиэ эбии үлэ бөҕөтүн көрсөрбүт. Сааскы хайыһар уроктарын Сайсары күөл уҥуор билиҥҥи Сэргэлээх диэн ааттыыр даача сирдэригэр ыытар этибит. Сирэ кыра үрдэллэрдээх, түһүүлэрдээх, тахсыылардаах буолан хайыһарынан дьарыгырбыт дьон дьарыктаналларыгар чахчы табыгастаах диэн буолара. Ол эрэн студеннар уроктарын быыһыгар общежитиеларыгар таҥастарын уларыттан, автобуһунан онно тиийэллэрэ, онтон тиритэн-хорутан баран эмиэ автобуһунан уопсай дьилэригэр таҥастарын уларыттан, атын уроктарыгар баралларыгар эрэй үөһэ эрэй буоллаҕа. Хайыһар урогар хойутааннар быһаарсыы, мөҕүллүү-этиллии, онтон сылтаан кыыһырсыы да баар буолара. Хайыһар урогын Сайсары күөлгэ ыытыахха диэн этии киллэрэммин аны эмиэ бэйэбит күүспүтүнэн күөл үрдүгэр турар саалабыт таһыгар хайыһар уурар дьиэ тутарга күһэллибиппит.
Пестряков Алексей Николаевич диэн дьоҥҥо-сэргэҕэ сымнаҕас сыһыаннаах хайыһар тренерэ киһи көрөн кэрэхсиир техникалааҕын көрөн астынар этим. Хайыһарга дьарыктанар киһи сүнньүн, сиһин, илиитин-атаҕын сүөһүөхтэрин былчыҥнара, силгэлэрэ, иҥиирдэрэ үрдүк таһымҥа дьүөрэлэһэн үлэлииллэрэ хайа да күрэс көрүҥнэриттэн уустуктара буоларын өйдөөбүтүм. Аны хайыһарга дьарыктанар ыччаттары ыган-түүрэн, мөҕөн-этэн, дибидийэн, тойомсуйан, сорох ардыгар ыһыытаан-хаһыытаан да үөрэтэ сатыыр дьону испэр киллэрбэтим оруннаах эбит. Биһиги дойдубутугар хаарбыт муус, улаатыннаран көрдөххө кыдьымах курдук, сыа хаар кулун тутарга эрэ түһэр. Инньэ гынан хайыһары хайа да арыыннан соппутуҥ иһин үчүгэйдик халтырыйбат, аны сылы быһа дьарыктаммыт киһиэхэ олох атын, хорутар былчыҥнар сайдаллара олох атын ньиэрбэ ситимин олохтууллар. Онон үлэҥ төрдүн билбэт буоллаххына хайа да идэҕэ дьону хаһыытаан-ыһыытаан сайыннарбаккын, үлэҥ түмүгүн көрбөккүн уонна ситиспэккин өйдөөбүтүм. Күрэс түһүлгэтин үрдүк солотун толоро сылдьан Саха сирин чулуу хайыһардьыттарын Марина Абдухаликованы уонна Руслан Бочорову Ленскэй мындыр тренерын Виктор Леонидович Васильевы кытта сүбэлэһэн Новосибирскайынан таһаарбыппыт. Россия сүүмэрдэммит хамаандатыгар киирбиттэрэ, Марина кыргыттарга Европа күрэһин түһүлгэтин кыайбыта.
Бу кафедра дьоно миигин дойдубут науканан дьарыгырар киин институтугар (ВНИИФК) аспирантураҕа ыытан, Союз тустууга сүүмэрдэммит хамаандатыгар үс сыл үлэлиир эйгэни тэрийбиттэригэр махталым улахан. Дмитрий Петрович Коркин ол саҕана куоракка киирэн биһиги мас саалабытыгар тустууну дьарыктыыра. Сүбэлэтэ тиийбиппэр “биһиэхэ нагрузканы былаанныыр ыарахан” диэн аспирантураҕа онон дьарыктаммытым. Салайааччыбынан наука кандидата Валентин Семенович Дахновскай диэн дьиҥ ис билиилээх-көрүүлээх киһи буолбута. Сүрэх былчыҥа күрэс түһүлгэтин күүстээх дьарыгар уонна күрэхтэһиитигэр хайдах үлэлиирин үөрэппитим. Аспирантура кэмигэр биомеханикаҕа наука доктора, профессор Ратов Игорь Павлович, наука доктора, профессор Зациорскай Владимир Михайлович лекцияларын сэҥээрэн истэрим. Үлэлиир темам «Структура нагрузок соревновательного характера в годичном цикле подготовки квалифицированных борцов» диэн Союз эдэрдэргэ сүүмэрдэммит хамаандатын 18-21 саастаах уолаттарыгар оҥоһуллубута.
Б группа 21 хонуктаах эппиэттээх күрэхтэһиигэ бэлэм турукка киирбитин былаана
Сүрүн ньымам – сүрэх былчыҥа араас тэтимнээх үлэҕэ эппиэттиир кыаҕын быһааран, сүрүн күрэхтэһиигэ бэлэмнэнэр дьарык былаанын оҥоруу. Завьялов Александр Иванович диэн Красноярскай киһитэ, ол саҕана сүүмэрдэммит хамаандаҕа үлэлэһэ сылдьар учуонай, үлэтинэн электрокардиограмма 18 араас көрдөрүүтүн быһаарарбыт. Ыччаттары кытта үлэлиир Валерий Максимович Онопко, Союз сүүмэрдэммит хамаандатын баһылыга Иван Сергеевич Ярыгин, Союз тренерэ Роман Михайлович Дмитриев сүбэлээн-амалаан, суол-иис арыйан биэрбиттэригэр махталым улахан. Мин оҥорбут былааммынан уолаттар спортивнай формаларыгар киирэн, Болгарияҕа дойдулар икки ардыларыгар буолар аатырбыт күрэхтэһиилэриттэн икки сыл устата 6-7 кыһыл көмүс, 2-3 үрүҥ көмүс, дьэс алтан мэтээллэри аҕалан үөрдүбүттэрэ. Иван Сергеевич “Сүүмэрдэммит хамаандаҕа хаалан үлэлээ” диэбитин, дойдубар үлэлиирим ордук буолуо диэммин аккаастаабытым. Диссертациябын 1988 сыллаахха көмүскээн, наука кандидата буолан кэлэн, университетым кафедратыгар салгыы үлэлээбитим.
1990 сыл олунньутугар Спорткомитет бэрэссэдээтэлэ Татаринов Степан Спиридонович ыҥыран республикабар күрэс түһүлгэтин салайсар киһи буолбутум. Ити сыл алтынньы ыйын 24-25 күннэригэр саха национальнай оонньууларыгар норуоттар икки ардыларыгар мунньах тэрийбиппит. Аны санаатахха, Саха сиригэр бастакы норуоттар икки ардыларынааҕы конференция буолбут эбит. Учуонайдар, норуот үгэстэринэн дьарыгырар учууталлар Москваттан, Ленинградтан, Алма-Ататтан, Бишкектэн, Улан-Үдэттэн, Уфаттан, Кызылтан, Бухараттан, Свердловскайтан, Омскайтан, Брестэн, республикабыт улуустарыттан эти-сиини чэбдигирдэр учууталлар кэлэн кыттыбыттара. Бу ыытыллыбыт научнай конференцияны, бастакы күрэс түһүлгэтин идэлээх дьонун сьеһин, Россияҕа бастакы спорт сокуонун ыларга санаа этэммин сайдыы саҥа саҕахтарын тэрийэргэ олук уурсубутум. Тустууну, боксаны эрэ өрө туппакка, өйдөөн-төйдөөн, үлэлэрин түмүгүн өтө көрөн үлэлиир дьону өйөөн уон аҕыс күрэс түһүлгэтин көрүҥнэригэр 130 Аан дойду, Европа, Азия кыайыылаахтарын таһаарбыппыт: 64 уонна 100 харахтаах дуобакка, кикбоксиҥҥа, көҥүл тустууга, боксаҕа, самбоҕа, шахмакка, каратэҕа, пауэрлифтиҥҥа, гиирэни анньыыга, хайыһарга, ырааҕы сүүрүүгэ (марафон уонна суукканан сүүрүүгэ), дзюдоҕа, сумоҕа, футзалга, армреслиҥҥа, “Слада” диэн тустууга.
Нэһилиэнньэ 25% чөл олоххо тардыһарын күргүөмүнэн сүүрүүгэ кыттыһан биллэрбитэ. Итинник саха сирин ыччата сайдыыга, ситиһиигэ баҕата улаханын тренердэр, идэлээх учууталлар оҕолору, ыччаты уһуйбут, үөрэппит, такайбыт үлэлэрэ көрдөрбүтэ. Билигин сааһыран баран санаатахпына, олоҕум устатын тухары аҕа саастаах, олоҕу билбит дьон мин тугу үлэлиэхтээхпин, туохха санаабын ууруохтаахпын этэн испиттэринэн сылдьыбыт эбиппин, уонна ол дьоммор олоҕум суолун арыйан испиттэригэр махтана саныыбын. Онно Университет кафедратыгар бииргэ үлэлээбит дьонум майгыларыттан, үлэлиир ньымаларыттан элбэҕи иҥэриммитим үрдүк солоҕо үлэлиир кэммэр бэйэм ис дьоҕурбун арыйбыт, дьону арааран өйдөөн үлэ хайысхаларыгар сөп түбэһэр дьоҕурдарынан аттаран туруорарга, ис испиттэн сөбүлүүр үлэм тахсыытыгар улахан туһалаах эбит дии саныыбын. Ол эрэн харчы кэмчи буолан мээнэ, үлүбээй, атын омуктары үтүктэн үлэлиир дьоҥҥо харчы биэрбэккэ үөҕүллэрим элбэх этэ. Ону улахаҥҥа уурбат этим.
Үрдүк үөрэх, наука кэмитиэтин салайааччыта В.Р. Кузьмин биһиэхэ суруга
Дьонун туһугар кыһаллан үлэлиир бастакы президиэммит М.Е. Николаев «бэйэбитин билиниэхтээхпит, бэйэбитин билиннэриэхтээхпит» диэн тылын-өһүн сүнньүн ылынан, кини политикатын тахсыылаахтык толорон, кини итэҕэлигэр 18 сыл эн-мин дэһэн үлэлээн кэллим. Биһиги баҕабытын толорон нэһилиэк дьонун-сэргэтин атаҕар туруоран, тутуу бөҕөнү ыытан,
улахаттарын Красноярскай куоракка проектатан, кэлэр көлүөнэ фондатынан үбүлэтэн, мин күрэс түһүлгэтин салайар кэммэр, 115 күрэс түһүлгэлэрин дьиэтин-уотун, туттарбытыгар, “Азия оҕолоро” диэн күрэс түһүлгэтин, биһиги баҕа санаабытын толорон, олохтообутугар махтаныах эрэ кэриҥнээхпит. Ол түмүгүнэн биһиги министерствобыт дойду үрдүнэн Россия Олимпийскай кэмитиэтиттэн бастыҥ тэрилтэ аатын ылар дипломунан бэлиэтэммитэ. 90-с сылларга нолуок хомуллубакка, дьоҥҥо хамнас төлөммөккө ыччат дьоммут соҕуруу үөрэнэр кыахтара кыччаабытыгар хаста да Университеппыт иһинэн күрэс түһүлгэтин идэлээх дьонун бэлэмниир факультетын, онтон Институтун тэрийиэххэ диэн Михаил Ефимовичтыын кэпсэтэ сылдьыбытым. «Кузьмиҥҥа сурукта суруй” диэбитин толорбутум эрээри ити боппуруос биэс сылынан биһиги эйгэбитин билэр, ылынар Роман Романович Ноговицын урдук үөрэх, наука кыһатын салайааччытынан үлэлиир кэмигэр эрэ тэриллибитэ (ойуулары көр).
СГУ ректора В.В Филиппов биһиги туруорсар боппуруоспутугар эппиэтэ
Күрэс түһүлгэтин идэлээх дьонун бэлэмниир кыһабыт хаһан миигин үөрэппит учуонайдар таһымнарын ылалларын сүүрбэттэн тахса сыл күүтэбин. Хаһан эмит дьоҕурдаах саха ыччата үүнэн Босиков Василий Афанасьевич музыка үрдүк үөрэҕин уонча сыл иһигэр, дойду чулуу дьонун тылыгар киллэрэн, мастер-кылаастарынан Аан дойдуга таһаарбытын курдук билиилээх-көрүүлээх идэни баһылаабыт учууталлары, тренердэри таһаарыа диэн испэр эрэнэ саныыбын. Өссө биир холобур буолар киһибит Михаил Ефимович Николаев төһө да кырыымчык, кыһалҕалаах кэмнэргэ үлэлээтэр киһилии киһи буолан мин билэр 18 сылым устата кимиэхэ да хаһыытаабакка, тойомсуйан остуолу охсубакка, Правительство үрдүк сололоохторо биһиги федерацияларбытыгар, үлэлэриттэн быыс, үп-харчы булан салайалларын бопсубакка, 130 күрэс түһүлгэтин дьонун Аан дойдуга таһааттарбыта, кини ыытар политикатын толоруу буолар. Ол иһигэр Владимир Ильич Птицыны, Александр Константинович Акимовы Аан дойду тэрилтэлэрин сахаларынан салайтарар үлэни өйөөбүтэ сахаларга XIII үйэттэн бэттэх буола илик түгэн. Ол кини хас биирдии Саха сирин олохтооҕор үтүө сыһыанын көстүүтэ. Мин билигин да Орто дойду итэҕэлин өйдөбүлүнэн “культура” диэн киэҥ баҕайы омук тылын кыайан толору быһаарар кыаҕым суох курдук, ол оннугар “сыһыан” диэн саха сырдык ыра санааны олохтуур тылын ис испиттэн ылынабын уонна тутуһабын.
Виктор Ноговицын, бастакы кылаастаах Саха республикатын судаарыстыбатын сүбэһитэ
Статьи Виктора Ноговицына в моем блоге:
Ааты үйэтитэр уос номохторо. Кыһа
Үлэбит түмүктэрин сорох төрүөттэрэ
Триумфатор о Сергее Васильевиче Меркулине
Гениальность интеллекта Колесова
Мой сайт: https://nikbara.ru/ — блог о разных интересных событиях
Сайт об усадебном хозяйстве в Якутии https://usadbaykt.ru/
Мой канал в «Яндекс Дзен» — NikBara
Мой блог в “Блогах Якутии” https://blogi.nlrs.ru/author/88287 — архив моих постов в Дневниках Якт.ру и новые посты о культурных событиях.
Просьба подписаться на мой канал «Николай Барамыгин» на Ютуб!
И на мои аккаунты в социальных сетях!
«Одноклассниках» https://ok.ru/profile/500676253992
«В контакте» https://vk.com/nbaramygin
Мой канал в «Телеграм» https://t.me/nikbaraykt