Ааты үйэтитэр уос номохторо. Кыһа - Блог Николая Барамыгина

Сааһыран олорон ааспыт олохпутун ырытан көрдөххө, судаарыстыба тутулул хаалыытыттан кыһарыллан суһаллык уларытар баҕа дойдубут тойотторугар үөскээн, дьону-сэргэни ууга-уокка киллэрбитэ улахан да охсуулаах эбит. Союзка сыыһа политика барбытын Кытай партията өйдөөн-төйдөөн үлэлээн дойдутун сайыннарбыта туоһу буолла. Ол саҕана ааҥнаабыт кыһалҕаны дьоммут үксэ айдаарбакка-куйдаарбакка тулуйбуттарын сөҕө саныыбын. 1988 сылтан саҕалаан дойду Хоту өттүн хааччыйар таһаҕас таһыыта түөрт сыл тохтоон маҕаһыыннарга хаһаас кэнсиэрбэ эрэ атыыланар буолбута. Дьон ыксаан бу сылларга киин улуустарга сүүс тыһыынча тайах баарыттан аҥаарын, хоту улуустарга 90 000 табаны сиэн киһи тэҥэ сылдьыбыппыт. Онно эбии айылҕабыт барахсан сут дьылларга көмөлөһөр кыһатынан куобаҕы элбэтэн эбиммиппит. Америка «сүбэһиттэрэ» дойду конституциятын уларытар, үөрэх ситимин буккуйар баҕалаах мээнэ-мээнэ экспэримиэн бөҕөнү ыыттарбыт кыһаларын билигин да туората иликпит. Дойду баайын тойон-аймах босхо үллэстэр үгэһэ үөскээн үөдэн түгэҕин үөдүппүтэ. Судаарыстыба үбүлүүр үбэ хас эмэ төгүл үллэһиллэн баран сыл аҥаарыттан сотуллан, эбэтэр кылгатыллан хаалара сыл аайы тахсара. Тугу да былааннаа барыта ыһыллан-тоҕуллан, алдьанан-сааранан айгырыыр алдьархайга киирбитэ. Биир да сокуон үлэлээбэт, налог хомуллубат, хамнас сылы сылынан кэлбэт. Биһиэхэ да кылгас санаалаах иҥсэ-обот куттаахтар ханна барыахтарай, «Арбат» диэн эргиэн киинэ киин уулуссаҕа тэриллэн былдьаһыы-тарыһыы, өлөрсүү-өһөрсүү да баарын эмиэ умнубаппыт. Оҕолорун аһатаары дьиэлэрин малын атыылыы кэлбит дьону куттаан, кыһарыйан харчыларын былдьыыр бандьыыт адьыната сайда сылдьыбыта. 1992 сыллаахха Гайдар «челночнай рынок» диэни көҥүллээн ийэлэр барахсаттар, аска-таҥаска сыһыаннаах буолан, оҕолорун аһатаары-таҥыннараары кытай суумкатын тута-тута илин-арҕаа сүүрбүттэрэ. Эр дьон хотоҥҥо киирэн ынах ыан, туора күрдьэҕинэн саах күрдьэн идэһэ этин бэлэмниир кыһаҕа охтубуттара. Ол саҕана судаарыстыбабыт былаанынан саха дьоно сүөһү көрөртөн атыны сатыа суохтаахтар эбит.

Баһылыкпыт Михаил Ефимович көҥүл санааны саҕан, инники кэскили кэрэһэлиир олоҕу олохтоон «Бэйэбитин билиниэххэйиҥ, бэйэбитин биллэриэххэйиҥ» диэн ыҥырыытыгар олоҕуран, ааммыт аһыллан атын сайдыылаах дойдулары көрөн баран сылыктаатахха 50-чэ сыл ол дойдулар олохторуттан хаалбыт эбиппит. Омук 80 бырыһыана сүөһү көрөн бэйэтин хааччыннын диэн дойду политиката, хас биирдии киһи ис дьоҕурун арыйан, хайа баҕарар эйгэҕэ үлэлээн-хамнаан сайдар эркээйитин хааччахтыыр, билиҥҥи киэҥ далааһыннаах эргиэн уйэтигэр хайа да өттүттэн сөп тубэспэт, тыыннаах эрэ олордуннар диэн өйдөбүллээх сыһыан курдук ылыныахха сөп. Ыччаты кытта директиванан үлэлиир тэрилтэ «школа-производство-вуз» диэн Хрущев хааччахтыыр политикатыгар олоҕуран төһөлөөх элбэх саха ыччата промышленность идэтин үөрэҕэр путевка ылбакка үрдүк хамнастан, кэскиллээх идэттэн маппыта буолуой? Москваҕа үөрэнэр кэммэр 100-тэн тахса кыыс оҕо фабрично-заводской училищеҕа хотонтон курэнэн үөрэммитэ буолар этилэр. Ийэлэрэ барахсаттар хотон диэн тугун билэр буолан кыргыттарын быыһыы сатыыр баҕаларыгар олоҕурдахтара. 1991 сыллаахха Монголияҕа тустууктары илдьэ тахса сылдыбытым. Ньурба Маалыкайыттан дьонноро монголга тахсан олорор кыыспытын билэн кэлээр диэбиттэрин толорон ыалга сырыттыбыт. Боолдьох, бириһиэн сабыылаах ураһаҕа тимир оһоҕу таас чоҕунан оттон олорор икки уол оҕолоох саха дьахтарыгар ыалдьыттаатыбыт. Эрэ үлэлии барбыт этэ. Монголияҕа ол саҕана хотонтон курэнэн Иркутскайынан эргийэн 30 дьахтар монголларга ойох тахсан олороллорун иһиттибит. Эрдэрэ күнүүһүттэрэ бэрт буолан сахалыы, нууччалыы кэпсэтэри боболлор, сахалар бэйэ бэйэлэрин кытта көрсүһэллэрин сөбүлээбэт эбиттэр.

Михаил Ефимович аҕыйах киһини мунньан «хайдах сайдабыт» диэн ыйытыыга аһаҕас кэпсэтиини элбэхтик ыытар этэ. Мин оннук кэпсэтиилэргэ балай да сылдьыбытым. Тыа хаһаайыстыбатын туһунан кэпсэтиигэ «ынах кутуругун эрийэн бүтүөҕүҥ, аһылыгы аҕалан да аһыахпыт» диир дьон элбэх этилэр. Омук тыһыынчанан сылларга дьарыктаммыт дьарыгыттан аккаастанара сыыһа диэн тыа хаһаайыстыбатын миниистиригэр Иван Степанович Сивцевкэ тиийдим. Эргиэн үйэтигэр эппит-үүппүт хаачыстыбатын үөрэтэн көрүөх диэн кэпсэттибит. Киһим учуонайдары ыҥыран төгүрүк остуол тэрийдэ уонна сорудах биэрдэ. Сотору соҕус дьоммут тугу эрэ быһаарбыттар диэн биллэрдэ. Биһиги аҕыс улуус идэлээх ыччатын мунньан сылгыбыт, ынахпыт, табабыт этин хаачыстыбатын ыччаттарга эттэриэхпит диэн «Төрүт дьарыкпыт-сайдыыбыт аргыһа» диэн Кэбээйигэ мунньах тэрийдибит. Михаил Ефимович тиийэ сылдьыбыта. Онно Кривошапкин Вадим Григорьевич киһи куртаҕын маарыннаппыт колбатыгар чинчийэн маннык эттэ: «ынах этэ киһи куртаҕар 6 чаас буһан сэниэҕэ кубулуйар, сылгы этэ 3,5 чаас, таба этэ 40 мүнүүтэ». Ол иһин Чурапчы оскуолатыгар тустуунан дьарыктана хотуттан кэлбит мээчик курдук тэйиэккэлии сылдьар уолаттар ынах этин кыайбакка дойдуларыгар төннөллөрүн өйдөөтүм. Аһылыкпыт биһиги метаболизммытыгар сөп түбэһэрин-түбэспэтин үөрэтэр дьоммут суохтар буолан ыарыы элбээн балыыһа, эбэтэр быраастары сайыннарар баҕаҕа олорорбут эмиэ өйдөннө.

Ыччат министерствота ол саҕана комсомол идеологията аныгы олоххо сөп түбэспэт диэн саҥа концепция суруйан ыччат конгреһыгар дьүүллэһэн правительство ыччаты кытта үлэлиир программатын ылыныахтаах диэн турунууну көҕүлээбитэ. Технологиялары сайыннаран дьоннорун үрдүк хамнастаабыт дойдулары үөрэтэн «социальная структура современного общества» диэн өйдөбүлгэ кэлбиппит уонна сэттэ хайысхалаах тутулга олоҕурбуппут. Барыла маннык: предпринимательство, тутуу, оҥорон таһаарыы, оҕону иитэр кыһа, үөрэх кыһата, айылҕа харыстабыла, айылҕа тэтимигэр сөп түбэһэр олох-дьаһах. Сайдыылаах дойдуларга оҥорон таһаарар улэ социальнай структура хайысхаларыттан 17 эрэ % ыларын суруйбуттар уоннааҕыта атыы-эргиэн.

1994 сылга буолуохтаах ыччат конгреһын бэлэмнээн сыл аҥаара кэринэ Нерюнгринан, Мирнэйинэн, Удачнайынан сылдьыбытым. Сахалары улэҕэ ылыахтарын баҕарбаттарын Удачнай ГОК салайааччыта Яковлев Густав Афанасьевич быһааран биэрбитэ. Идэлэрэ суох, саас, күһүн бултара, муҥхалара, сайын ыһыахтара… Сахалары көмүскэ үлэлэтэ сатыыр Владимир Романович Кычкин эрэ баар эбитин билбитим. Улахан хамнастаах буолан украинестар тутуһан кими да бэйэлэрин биригээдэлэригэр киллэрбэккэ улэлииллэрин кэпсээтилэр. Конгреска ыччат сурдээх көхтөөхтүк кыттыбыта, куннэ 120-чэ киһи тыл эппитэ. Саха ыччатын промышленноска улэлэтиэххэ, идэ биэриэххэ диэн төгүрүк остуол тэрийбиппит. Онтон Михаил Ефимович Нижне-Ленскэй диэн тэрилтэ тэрийэн сахалары үрдүк хамнастаабыта. Кычкин Владимир Романович, Евсеев Матвей Николаевич (Алмазы Анабара) санааларын ууран саха ыччатын, дьонун промашленноска киллэрэн үрдүк тэрээһиннээх үлэни көҕүлээбиттэригэр махтанар эрэ кэриҥнээхпит. Михаил Ефимовичтыын хаста да дьон олорор, аһыыр, үлэлиир кыһаларын баран көрөн баран астынан кэлбиппит. Чугас баар нэһилиэктэр салайааччылара кинилэр мотуор оттугунан көмөлөр өрүттэриттэн астынар этилэр.

Ол эрэн Михаил Ефимович тыа хаһаайыстыбатын сайыннарыан баҕата улахан этэ, сибиинньэ, куурусса, кус, хаас бөҕөнү аҕалан дьоҥҥо тарҕаттара сылдьыбыта. Клубниканы үүннэриҥ диэн эппитигэр күлсүбүттэрэ. Дьокуускайга эт-үүт рыногын тэриттэрбитэ, Виталий Николаевич Басыгысовка сорудахтаан Мирнэйгэ рынок тэриттэрэ сатаабыта да ол сорудаҕын толорботохторо. Миигин Власов Василий Михайловиһы кытта Мирнэйгэ ыыта сылдьыбыта, тоҕо эт-үүт рыногын тэрийбэттэрин бил диэн. Нуучча дьахталлара «зачем нам ваши какашкой вонючие молочные продукты» диэбиттэрэ. Ол кэнниттэн тыа хаһаайыстыбатын технологиятын сайдыытын биллэрэ миигин Скандинавия дойдуларыгар үстэ ыыта сылдьыбыта. Санкт-Петербургтан массыынанан кэрийэрбит. Россия омуктары кытта үлэлиир министерствотын кытта кэпсэтэн биһиги сылдьыахтаах тэрилтэлэрбитигэр презентация оҥотторор этэ. Муора аннын сүүрүгүттэн босхо электроэнергия ылар ньыманы, энергияны хаһаанар өйү тобула сатыыр наука кыһатын, сүөһү көрөр, тайах питомниктарын барыстаах үлэлэрин, мрамортан турар хайа иһигэр куорат иигин-сааҕын ыраастыыр ванналар үлэлэрин, бөҕүн-сыыһын уматар, ол буруотун ыраастыыр филтрдар туһаларын, куораты босхо сылытар ууну ылары, нэһилиэк администрацията дьоҥҥо дьиэ тутталларыгар сир биэрэр тутулун, оскуола оҕолорун универсальнай үөрэҕинэн билии биэрэр ньымалары билэ сатыыр этэ.

Бу отучча сыл Михаил Ефимовиһы тыа хаһаайыстыбатын технологиятыгар тугу да тупсаран абыраабатах «специалистар» кураанах куолунан буруйдаабыта буолалларын ылыммаппын. Дойду ыһыллар кэмигэр биир аҕыйах ахсааннаах хоту дойду омуга саҥа суол иис көрдүүр кыһатыгар Михаил Ефимович баар буолан этэҥҥэ олорбуппут, Россияҕа дойду айылҕаҕа, дьиэ кэргэҥҥэ, төрүт үгэстэргэ, чөл олоххо, Аан дойдуга тахсыыга сыһыан саҥа саҕахтарын саҕалаабыппыт диэн биир бэйэм этэбин, этиэм да. Баһылыкпыт атын эйгэҕэ барбытыгар республикабыт дьоно күнү быһа быыстала суох атаарбыттара кини биһиги туспутугар кыһаллыбыт кыһатын туоһулуур. Кинини буруйдаан саҥарар дьону дьоммут-сэргэбит оннук атаарбаттара чахчы. Кини көҕүлээн бастакы Үрдүк Сүбэ мынньахпыт бэйэбитигэр сөп түбэһэр сокуоннарга ис санааларыттан үлэлээн дьон санаатын туппуттара, экономикаҕа тиийэ бэйэбитин билиниэхтээхпит диэн үлэлээбиттэрэ. Татаардар, башкирдар, чуваштар онтон да атын омуктар биһиги Баһылыкпыт тарҕатар политикатыгар кыттыспыттара.

Кини сорудаҕын толорон Финляндияҕа уонна Швецияҕа 400 сыл улэлии олорор икки фермаҕа сылдьыбытым. Компьютер үлэтэ сүөһүнү көрөргө элбэҕин сөҕөн кэлбитим. Ньирэй төрөөбүтүн кэннэ үс күн иһигэр кини өбүгэлэрэ төһө үүттээхтэрин, хас киилэ ыйааһыннаахтарын, туох ыарыынан ыалдьа сылдьыбыттарын этэр чибы кулгаахтарыгар сыһыараллар. Ынахтар хотоҥҥо бааллыбаттар, босхо сылдьаллар. Аһылыктара төгүрүк сыл күөх оттон, араас витаминнартан таҥыллан турба устун салгынынан үтүрүллэн хотон иһигэр баар холбуйаҕа туһэр. Ынаҕы 18 кыраадыс сылаас уунан уулаталлар, тымныы ууну сүөһү истэҕинэ үүтэ аҕыйыыр дииллэр. Ынах ыанньыйдаҕына ыанар хааччаҕар бэйэтэ киирэр, кулгааҕар баар чип ол ааны аһар, сабар. Компьютер биир чааска биир ынаҕы ыыр, иккиһин ыабат. Эмий температурата тахсыбыт буоллаҕына компьютер ынаҕы ыабат, хаһаайкаҕа смс тиийэр, маннык нүөмэрдээх ынах ыалдьыбытын биллэрэн. Ынах эмийин Голландияҕа оҥоһуллубут технология сууйан баран ыыр. Үүт курдат көстөр таас турба устун улахан иһиккэ туһэр. Компьютер литрэтин, сыатын-арыытын ааҕан-суоттаан хаһаайкаҕа эмиэ смс ыытар. Хотун сөбүлэстэҕинэ телефонунан сыыр заводыгар эмиэ телефону баттаан ыытар. Сыр киһитэ ааҕан-суоттаан договорга олоҕуран хаһаайкаҕа харчытын эмиэ телефонунан төлүүр. Сааҕы хотон иһигэр баар хас да намыһах эрдиилээх электрическэй конвейер хомуйан сылаас оҥкучахха анньар, массыына кэлэн ону оботторон бааһынаҕа илдьэн ыһар.

Сүөһүнү таларга икки ньыма баар эбит: кэйиик, куһаҕан характердаах буоллаҕына эдэр сүөһүнү эккэ ыыталлар; кулгааҕар баар чиптэн көрөн ынах төрүттэрин геннарын батан 10 л үүтү биэрэр чинчилээҕин итэҕэйдэхтэринэ хааллараллар. Биир дьахтар 70 ынаҕы соҕотоҕун көрөр, онно эбии 70 ньирэйдээх. Судаарыстыба харчыны сүөһү төбөтүгэр биэрбэт, сир иэниттэн көрөн биэрэр, сүөһү бүгүн баар, сарсын суох буоллаҕа. Аны ферма ороскуотун толуйан баран ас-үөл оҥорор, сир тупсарар кыһатын манньалыыр эбит, ороскуот 52% үбүлүүр. Онтуктара соһуоннаах, ойуур, күөл, урэх эбии бэриллэр. Ол сирдэри сылга иккитэ спутнигынан көрөллөр, мас тыалтан охтубут, эмэҕирэн сууллубут, уу киртийбит буоллаҕына ыстарааптыыллар. Японецтар «хотонноругар» эмиэ сылдьан турабыт. 120 мөлүйүөн ахсааннаах омук биир эрэ мөлүйүөн сүөһүлээхтэр. Хотонноругар сырдык халаат таҥастаах сылдьаллар. Мраморнай эти хайдах ылалларын ыйыталаспыппар сүөһүнү массажтыыр бабиналары көрдөрбүттэрэ. Мраморнай эти Япония рестораныгар тахсан боруобалаабытым. Биир грамм эт биир доллар этэ. Былыр биһиги мындыр өбүгэлэрбит мраморнай үрүҥ эти ылаары кунан оҕуһу мыраан хараҥа, тымныы хаспаҕар туруоран аһата аһата күҥҥэ таһааран хаамтаран мэччитэллэр эбит. Хас сыл сайын устата хаста оннук хаамтаралларын билигин ким да билбэт.

Онон аныгы кэмнэ технология кыһата сайда илигинэ тыа хаһаайыстыбата биһигини аһынан-үөлүнэн хаачыйан абырыыра саарбах. Оннооҕор от сыатын ходуһаҕа хаалларар буоллубут. Оҕо сылдьан сүрэҕэлдьээн куура сытар оту субуулуохтаахпын кыраабыл атырдьаҕынан үөһэ быраҕан оонньуурбун бу уол от сыатын ыста диэн мөҕөр этилэр. Билигин тыраахтарга соҥноон сүөһүбүтүн от сототунан аһатарбыт киһи этин-сиинин мөлтөтөрө чопчу дии саныыбын. Аны холбос ситимин министерство суох гыммыта сыыһа, хата ити тэрилтэ аҕыйах харчыны уллэрэр туһуттан үрдүк хамнастаах улэһиттэрэ элбэҕин сөҕүөххэ эрэ сөп. Улахан туһата суох сүүһүнэн мөлүйүөннээх хотоннору сүөһү этинэн, үүтүнэн ким толуйуон өйүм хоппот. Элбэх үүттээх ынахтары соҕурууттан хоту дойдуга аҕалан «байыахпыт» диир эмиэ саарбах. Красноярскай учуонайдара соҕурууттан хоту көһөн кэлбит киһи 16 сылы быһа этэ-сиинэ тымныыга ис хаһаас сэниэтин сиэн үөрэнэр эбит буоллаҕына, сүөһү да улахан атына суох ини. Өйдөөх өбүгэлэрбит сүөһүлэрин Индияттан сиэтэн кэлбиттэрэ ылбычча быһаарыныы буолбатаҕа буолуо диэн сабаҕалыыбын. Үбү сүөһү, таба төбөтүгэр ыалынан «үллэрии» харчыны кубулдьутуу буолара чопчу. Үлэтин көрдөрүүтэ суох буоллаҕына хайа да тэрилтэ тохтуохтааҕа олох ирдэбилэ.

Биирдии ыалынан баран сүөһүнэн байыахпыт диэн алҕас санаа. Былыр былыргаттан сахалар кыттыһан баччаҕа кэлбиттэрэ. Путин саҥа улэлээн эрдэҕинэ Илюмжинов Кирсан Николаевич «мясной пояс России» диэн судаарыстыба кооперациятын тэрийэр туһунан этии киллэрэ сылдьыбытын, бары тус туспа байар баҕаттан, ылымматахтара. Аан дойду дьонун-сэргэтин сайдыытын үөрэппит дьон суруйалларынан киһи-аймах сайдыыта 2037-2040 сыллар кэннилэриттэн туох-хайдах буолуо кыайан ыраҥаламмакка турар. Арҕаа дойдулар баһылыыр-көһүлүүр күүстэрэ өһүллэн харчы, бэйэ эрэ туһугар олорор тохтуо, дьон-сэргэ туһугар туруулаһар элбиэ диэн бөлөһүөктүүллэр. Ол эрэн искуственнай интеллект, үрдүк билиилээх идэни баһылыыр кыһа элбэх киһини үлэтэ суох хаалларар туруктаах. Орто билиилээх сатабылы сайыннарар эйгэ ыччаты умсугутара ирдэнэр. Кэлэр кэмҥэ киһи-аймах Саха сиригэр элбиир чинчилээх, айылҕа биэрэр аһылыгын сыаната өссө үрдүө, ыраас, чөл, элбэх сэниэ биэрэр хоту дойду аһылыга чугастааҕы тас дойдуларга улахан сыанаҕа тахсыа. Биһиги кэммитигэр кэлии омуктар аһылыгы атыылыыр эйгэни баһылаан эрэллэр, нэһилиэктэртэн сир көрдүүр саҥалара элбээтэ. Онон общественнай палата мунньаҕар Иван Иванович Горохов баһылыкпыт суругар олоҕуран эппит этиитин инновация министерствотын кытта үөрэтэн, дьүөрэлээн тэрийдэххэ саха дьоно хааннарыгар баар үгэстэрэ тиллэн элбэх киһини үлэлээх, үрдүк хамнастаах оҥоруо эбитэ буолуо.

Президиэни кытта 18 сыл бииргэ үлэлээбит Виктор Ноговицын