Үлэбит түмүктэрин сорох төрүөттэрэ - Блог Николая Барамыгина

Саха сирин Баһылыга Михаил Ефимович Николаев «Бэйэбитин билиниэхтээхпит, бэйэбитин билиннэриэхтээхпит» диэн көҥүл олоҕу көҕүлээбит, инникигэ эрэл кыымын сахпыт политикатыгар олоҕуран, ааспыт үйэ 90-с сылларыгар ситиһиллибит ситиһиилэр улахан өрүттэрин бэлиэтээн этэр саха кэскилэ диэн өйдөбүлгэ дьүөрэлээх дии саныыбын:

Саха төрүт национальнай оонньуулара аан дойду таһымыгар тахсар суоллара арыллыбыта.
Саха дьоно аан дойду тэрилтэлэрин салайар кыаҕы ылбыттара.
100-тэн тахса күрэс түһүлгэтин стадионнара, дыбарыастара, саалалара Кэлэр көлүөнэ фондатын көмөтүнэн уонна улуустар, нэһилиэктэр дьоннорун туруулаһар күүстэринэн тутуллубуттара.
130-ча оҕолор, эдэр уолаттар, кыргыттар 18-19 күрэс түһүлгэтин көрүҥнэригэр аан дойду, Европа, Азия континеннарын үс бастыҥнар истэригэр киирбит кыайыылаах дьоннорунан буолбуттара: 64 уонна 100 харахтаах дуобакка, кикбоксиҥҥа, көҥүл тустууга, боксаҕа, самбоҕа, шахмакка, каратэҕа, пауэрлифтиҥҥа, гиирэни анньыыга, хайыһарга, ырааҕы сүүрүүгэ (марафон уонна суукканан сүүрүүгэ), дзюдоҕа, сумоҕа, футзалга, армреслиҥҥа, “Слада” диэн тустууга.
Нэһилиэнньэ 25 % чөл олоҕу тутуһар баҕаларын күргүөмүнэн сүүрүүгэ, араас оонньууларынан, хамасаныыларынан, хаамыынан биллэрбиттэрэ.
«Азия оҕолоро» диэн 1996 сыллаахха Олимпийскай оонньуулар 100 сылларыгар ананан 14-16 саастаах Азия норуоттарын оҕолоругар ананан тэриллибит күрэс түһүлгэтэ Россия илин диэки хайыһар эйэ дэмнээх политикатыгар кубулуйда.
Бу Оонньуулар ситиһиилээхтик тэриллэн ыытыллыбыттарын кэннэ, Россия Олимпийскай комитета биһиги министерствобытын «Лучшая организация физической культуры и спорта страны» диэн улахан дипломунан наҕараадалаабыта.
Ыччаты кытта үлэҕэ аныгы Аан дойду эргинэр-урбанар кыһатыгар сөп түбэһэр өйү-санааны иитэр идеология үөскээн бастакы ыччат конгреһа тэриллэн, правительство программа ылынан, ыччаты промышленноска сыһыарар, онтон да атын кэскиллээх идэни баһылыыр билии эйгэтэ тэриллибитэ.
Саха сирин бэйэтин иһигэр, атын Россия регионнарыттан, тас дойдулартан кэлии туризмы сайыннаран дьоммутун-сэргэбитин үрдүк хамнастыыр, сэргэх үлэлээх эйгэни тэрийэр өй-санаа көҕүлэммитэ.

Спорт диэн омук тыла «спор» — мөккүөр диэн тылтан тахсан күөнтэс, күрэхтэс диэн өйдөбүлгэ тиийэр. Ол эрэн «күрэх» диэн тыл өйдөбүлэ атын, үүр, куттаан күрэт диэн өйдөбүлү биэрэр буолан күөн көрсөн күөнтэһиигэ сөп түбэспэт. Онон спорт диэн тылы «күрэс» диэн тылбаастаан саҥарыа, суруйуо этибит. Күрэс түһүлгэтэ суох тэриллибэт, ол иһин «күрэс түһүлгэтэ» диэн тылы мин элбэхтик туттабын. Бу ситиһиилэр үөскээбит аҕыйах түгэннэрин, ол саҕана республика күрэһин түһүлгэтин тэрийээччилэриттэн биирдэстэрэ буоларым быһыытынан, кэлэр көлүөнэ ыччаттарга бэйэм билбит билиибин, көрбүт көрүүбүн үллэстэ таарыйа, бэлиэтээн ааһыахпын баҕарабын. Аан бастаан миигин уһуйбут, үөрэппит, такайбыт дьонум ааттарын-суолларын, эйгэ тэрийбит кыһаларын ахтан-санаан ааһыым.

Кэбээйи улууһун Чагдатын оскуолатын интернатыгар күнүс быыс буллубут эрэ теннис, киэһэ хабылык, хабысха оонньоон тахсар этибит. Ньурба бастакы нүөмэрдээх оскуолатыгар 9-10 кылаастарга саахыматынан, хайыһарынан, тустуунан дьарыктаммытым. Эт-сиин культуратыгар үөрэппит учууталларым Револий Герасимович Поповка, Татьяна Афанасьевна Корниловаҕа махтана саныыбын. Тустууга тренербит Николай Прокопьевич Иванов ССРС спордун тустууга маастара, үлэтин 1967-1968 үөрэх сылларыттан саҕалаабыта. Республикаҕа, Россияҕа, Союзка биллэр тустуу маастардарын иитэн таһаарбыта. Элбэхтик биһигини мунньан олорон, туох сыыһалаахпытын, туохха дьулуһуохтаахпытын этэр этэ. Биирдэ эмит тустуу маастарын норматын туһунан кимиэхэ эмит туһаайан кэпсэтэрэ. Хаһан да биһиэхэ Олимпийскай оонньуулары сыал-сорук курдук туруорбутун өйдөөбөппүн. Үөрэҕи ылан билиим үрдээн, күрэс түһүлгэтин эйгэтин син билэн баран, тренербит биһиэхэ аһары улахан соругу туруорбатаҕыттан испэр кинини чахчы таһымнаах педагог-тренер эбит диэн билигин махтана саныыбын. Күрэс түһүлгэтин үрдүк чыпчаалын айылҕаттан айдарыылаах эрэ киһи ситиһэр. Мин тустууга ситиһиим кэмчи. Оҕолорго Россия «Спартак» обшествотыгар үһүс миэстэни Нальчик куоракка ылан турабын уонна тустуунан, кыахтаах уолаттары батыһан, үлүһүйбэтэҕим сөп эбит диэн санаалаахпын.
1. Армияҕа Чита куоракка спортивнай ротаҕа сулууспалаабытым, сержант эрээри взвод хамандьыырын солбуйааччы диэн солоҕо тиийэ итэҕэйбиттэрэ, партияҕа киир диэн этэ сылдьыбыттара. Саха сириттэн элбэх тустууктар бааллара. Олортон Володя Андросов хапсаҕай тустууну көҥүл тустууга сатаан туһанарын көрөн, дьарыкка алыптаах албаһын эппинэн-хааммынан билэн билиим эбиллибитэ. Илларион Федосеев өйдүүр дьоҕура улаханын, тустууга хамсанара киэҥин-куоҥун сөҕөр-махтайар этим. Слава Карпов тустарыгар көнө сүрүннээҕин, соруммут соругун толоругас дьулуурдааҕын астына көрөр этим. Семен Макаров киһилии майгытын, бииргэ сылдьар атастарыгар-доҕотторугар истиҥ сыһыаннааҕын бэлиэтээн этиэм этэ.
1. Армияттан кэлбиппэр, Николай Прокопьевич тренер үлэтигэр сыһыаран үлэлэппитэ. Биир саас дьиэтигэр ыҥыран, «Оҕолору кытта сыһыаныҥ үчүгэй эбит. Мин үөрэммит институппар Москваҕа баран үөрэххэ киирэн, тренер идэтин баһылаа» диэтэ. Билигин сааһыран баран санаатахпына, олоҕум устатын тухары аҕа саастаах, олоҕу билбит дьон мин тугу үлэлиэхтээхпин, туохха санаабын ууруохтаахпын этэн испиттэринэн сылдьыбыт эбиппин, уонна ол дьоммор олоҕум суолун арыйан испиттэригэр махтана саныыбын. Биир миэстэҕэ сэттэ буолан туттарсан, үөрэххэ киирэр тургутууну этэҥҥэ туораан, күрэс түһүлгэтин үрдүк үөрэҕин билимин ылбытым.

2.1. ГЦОЛИФК (1973-1977 сс). Бу институкка ити сылларга спортивнай наука эйгэтигэр биллиилээх учуонайдар үлэлээбиттэрэ, атын сайдыылаах дойду элбэх ыччата кэлэн үөрэнэллэрэ кини аан дойдуга балайда үрдүк таһымнааҕын туоһулуур.

2.2. Анатомияҕа: наука доктора, профессор Гладышева Анна Андреевна.

2.3. Физиологияҕа: наука доктордара, профессордар Коц Яков Михайлович, Золотайко Галина Ивановна.

2.4. Эти-сиини эрчийэр теорияҕа: бу хайысхаҕа аан дойдуга бастакы учебнигы суруйбут наука доктора, профессор Матвеев Лев Павлович. Былчыҥ араас тутулун үөрэппит, күрэхтэһиигэ ол былчыҥнар хайдах үлэлииллэрин чинчийбит наука доктора, профессор Верхошанскай Юрий Витальевич.

2.5. Антропомаксимологияҕа: наука доктора, профессор Кузнецов Владимир Васильевич лекцияларын батыһа сылдьан хаста да истибитим.

2.6. Тустууга: дойду тренердэрин баһылыгынан үлэлээбит Дякин Александр Михайлович, классическай тустуу легендата Катулин Алексей Захарович.

Үөрэхпитин бүтэрэн, диплом ылар факультеппыт мунньаҕар “Аспирантураҕа хаалыҥ” диэн декан Мороз Анатолий Павлович миэхэ уонна өссө икки уолга этии киллэрбитэ. Мин уол оҕом кыра этэ, кэргэним өссө икки сыл үөрэниэхтээх буолан, аккаастаабытым. Дьокуускайга культпросветучилищеҕа учууталлыы сырыттахпына, СГУ преподавателэ, наука кандидата Ирина Александровна Гусева конферецияҕа миигин истэн баран, «Биһиэхэ кэлэн үлэлээ, онтон аспирантураҕа барыаҥ» диэн эппитин ылынан, 1979 сыллаахха Кычкин Леонид Николаевич салайар кафедратыгар үлэлии кэлбитим. 1984 сыллаахха Москва куоракка аспирантураҕа киирбитим. Ол иннинэ Дмитрий Петрович Коркинтан сүбэ-ама ылаары тиийбиппэр, «Спортсменнар ноҕуруускаларынан дьарыктан, биһиэхэ ити ыарахан боппуруос» диэн сүбэлээбитэ.

ВНИИФК (1984-1988 сс). Бу чинчийэр институт Союз сүүмэрдэммит хамаандаларын кытта үлэлиир этэ. Салайааччыбынан наука кандидата Валентин Семенович Дахновскай диэн киһини анаабыттара. Манна биомеханикаҕа наука доктора, профессор Ратов Игорь Павлович, наука доктора, профессор Зациорскай Владимир Михайлович лекцияларын сэҥээрэн истэрим. Үлэлиир темам «Структура нагрузок соревновательного характера в годичном цикле подготовки квалифицированных борцов» диэн Союз эдэрдэргэ сүүмэрдэммит хамаандатын 18-21 саастаах уолаттарыгар оҥоһуллубута. Сүрүн ньымам – сүрэх былчыҥа араас тэтимнээх үлэҕэ эппиэттиир кыаҕын быһааран, сүрүн күрэхтэһиигэ бэлэмнэнэр дьарык былаанын оҥоруу. Завьялов Александр Иванович диэн Красноярскай киһитэ, ол саҕана сүүмэрдэммит хамаандаҕа үлэлэһэ сылдьар учуонай, үлэтинэн электрокардиограмма 18 араас көрдөрүүтүн быһаарарбыт. Ыччаттары кытта үлэлиир Валерий Максимович Онопко, Союз сүүмэрдэммит хамаандатын баһылыга Иван Сергеевич Ярыгин, Союз тренерэ Роман Михайлович Дмитриев сүбэлээн-амалаан, суол-иис арыйан биэрбиттэригэр махталым улахан. Мин оҥорбут былааммынан уолаттар спортивнай формаларыгар киирэн, Болгарияҕа дойдулар икки ардыларыгар буолар аатырбыт күрэхтэһиилэриттэн икки сыл устата 6-7 кыһыл көмүс, 2-3 үрүҥ көмүс, дьэс алтан мэтээллэри аҕалан үөрдүбүттэрэ. Иван Сергеевич “Сүүмэрдэммит хамаандаҕа хаалан үлэлээ” диэбитин, дойдубар үлэлиирим ордук буолуо диэммин аккаастаабытым. Диссертациябын 1988 сыллаахха көмүскээн, наука кандидата буолан кэлэн, университетым кафедратыгар үлэлээбитим.

Республика спорткомитета. 1989-1990 сыллар. Ол саҕана бу эйгэҕэ салайааччынан чиҥ билиилээх, дьону-сэргэни кытта элбэхтик алтыспыт, дойду политикатыгар бэйэтэ ис билиилээх Степан Спиридонович Татаринов үлэлиир этэ. Миигин хаста да ыҥыран, Союз сүүмэрдэммит хамаандата хайдах үлэлиирин, наука туох ситиһиилээҕин уонна күрэс түһүлгэтэ биһиэхэ хайдах сайдыан сөбүн ыйытар этэ. Сайдыы төрүөтүгэр аспирантураҕа барыам иннинэ хапсаҕай маастара Петр Еремеевич Алексеевы, Майаҕа спорт музейын арыйбыт Иннокентий Тихонович Васильевы, университет учуутала, сүрэҕин баҕатынан саха оонньууларын барылын илдьэ сылдьар Валерий Пантелеймонович Кочневы кытта балай да алтыспыт буоламмын, саха национальнай оонньууларынан тахсыахпытын сөп диэн этэбин. Петр Еремеевич хапсаҕай хамсаныыларын көрдөрбүтүн, Иннокентий Тихонович боотурдары бэлэмниир саха оонньуулара 40-ча буолуохтарын сөп диэбитин кэпсиибин. Арай биир кэпсэтии кэнниттэн: «Дьэ ити этиилэргинэн норуот оонньууларыгар аналлаах улахан кэпсэтиитэ тэрийиэххэ. Уонна эн манна кэлэн миэхэ бэрэссэдээтэл солбуйааччыта буол» диэтэ. Оннук, 1990 сыл олунньу ыйыттан республикаҕа күрэс түһүлгэтин салайсар киһи буолан хааллым. Ити сыл алтынньы ыйын 24-25 күннэригэр ол мунньахпытын тэрийдибит. Аны санаатахха, Саха сиригэр бастакы норуоттар икки ардыларынааҕы конференция буолбут эбит. Учуонайдар, норуот үгэстэринэн дьарыгырар учууталлар Москваттан, Ленинградтан, Алма-Ататтан, Бишкектэн, Улан-Үдэттэн, Уфаттан, Кызылтан, Бухараттан, Свердловскайтан, Омскайтан, Брестэн, республикабыт улуустарыттан эти-сиини чэбдигирдэр учууталлар кэлэн кыттыбыттара. Степан Спиридонович миэхэ сүрүннүүр этиини оҥотторбута. Ити мунньах кэнниттэн бииргэ үлэлиир дьоммун кытта кэпсэтии-ипсэтии бөҕө буоллубут. Күрэс түһүлгэтин үлэһиттэрин мунньан, бастакы съеһи тэрийиэххэ диэн санаа киирдэ. Концепция суруйуута, спорка дьиҥ-чахчы үлэлиир сокуон барылын оҥоруу саҕаланна.

1991 сыл. Концепциябыт бэлэмнээһинигэр Россия спорткэмитиэтин дьонун кытыннардыбыт, сокуон барылын юридическэй наука доктора, профессор Дмитрий Николаевич Миронов иилээн-саҕалаан оҥордо. Салайааччыбыт Петр Егорович Попов Саха сирин правительствотын кытта кэпсэтиитин түмүгэр, съезпит ыам ыйын 28 күнүгэр ыытылынна. Син инники үлэбит торумнаммыт курдук буолла. Сокуоммутун ситэрии үлэтигэр оҕуннубут. Мин ол сокуон барылын Россия олимпийскай кэмитетын президиэнин солбуйааччытыгар Владимир Сергеевич Родиченкоҕа тиийэн көрдөрдүм, ылыннылар.

Бэс ыйын бүтүүтэ быһыылааҕа. Республика футболга күрэхтэһиитэ саҕаланыан биир күн иннинэ, күнү быһа ардах түстэ. «Спартак» диэн стадиоммут хайа кумаҕын кутан оҥоһуллубут оонньуур сирдээх, балай да эргэрэн адарай буолбут мас трибуналаах. Сарсыҥҥы күрэхтэһиибит туруга ыйанан хаалла. Анатолий Михайлович Самков диэн футболга өйүнэн-санаатынан, сүрэҕинэн-быарынан бэриниилээх тренергэ эрийдим. Киһим «Команды все приехали. Когда кончится дождь, соберу ребят, и пойдём ямы и канавы рыть. Это мы не первый раз делаем» диэн сөҥөдүйэн кэбистэ. Түүн ардахпыт тохтоото. Мин түүн 2 чаас саҕана стадиоҥҥа тиийбитим, 3-4 уол үлэлии сылдьаллар. Көмөлөстүм. Ол сылдьан саныыбын: эмиэ да республика диэн ааттаахпыт уонна столицабыт киһилии стадиона суох. Эҥин араас Россия, Союз таһымнаах күрэхтэһии бөҕө тустууга, боксаҕа Дьокуускайга тэриллибиттэр аҕай да, стадион, киэҥ-куоҥ күрэхтэһэр дьиэ-уот тутуллубатах. Улахан аан дойду таһымнаах чэпчэки атлетикаҕа күрэхтэһии тэрилиннэҕинэ, оннук тутуулар оҥоһуллуохтара дуу диэн санаа кыыма онтон ыла арахпат буолла.

Санаам кыыма “Хотугу Форум” диэн 1990 сыллаахха японецтар, американецтар, Магадан, Камчатка уобаластара кыттыһыылаах тэрилтэ тэриллибитин билэммин өссө күүһүрдэ. Президиэммит Михаил Ефимович ол тэрилтэҕэ Саха сирин киллэрдэ. Бу форум сүрүн соруга хоту олорор омуктар олохторун тупсарыы уонна туризмы сайыннарыы диэн эбит. Друзьянов Михаил Егоровичтыын бэрэссэдээтэлбитигэр Петр Егорович Поповка киирэн, “Арктические спортивные игры” диэн оонньуу баар эбит, онно дьонно ыытан билсиэххэ уонна Хотугу форумунан киирэн, университет студеннарыгар эргийэ сылдьар саха национальнай оонньууларын аан дойдуга таһаарар суолла-иистэ арыйыахха диэн эттибит. Эбии Өлүөхүмэҕэ үлэлии сылдьар Григорьев Иннокентий Юрьевич диэн атах оонньуур уолу ылан бэйэбитигэр үлэлэтиэххэйиҥ диэтибит.

Бу сыллар Саха сирин бар дьонугар ыарахан этилэр. Хоту таһаҕас таһар үлэ 1988 сылтан тохтоон, маҕаһыыннарга хаһаас кэнсиэрбэ эрэ атыыланар буолбута. Ахсынньы ыйга Россия Госкомспордун бирикээһинэн Олимпийскай эрэллэр училищелара Дькуускайга арыллар. Күрэс түһүлгэтин дьоно Союз саҕаттан туруорсубут туруорсуулара тиллэр, ол үөрэх-дьарык кыһатын Александр Михайлович Братищев салайар буолар.

Оҕолору этинэн аһатар аһылыкпыт мөлтөөн, Юрий Петрович Баишевтыын биригээдэ тэринэн, Дьааҥыга баран куобахтаан кэлиэххэ диэн сүбэлэстибит. Дьааҥыга тренеринэн үлэлиир, мин Москваҕа биир кэмҥэ бииргэ үөрэммит атаспар Петр Васильевич Портнягиҥҥа эрийдибит, «15-16 уолу куобахтыырга булуоҥ дуо?» диэн ыйыттыбыт. «Ботуруон баар буоллаҕына, уолаттар үөрүүнэн сөбүлэһиэхтэрэ» диэтэ. Мин бэркэ билэр, биирдэ эмит кини хампаанньатыгар кыттыһан кустаһар, балыктаһар киһибэр, Саха сирин булчуттарын уопсастыбатын салайааччыта Ким Александрович Корякиҥҥа киирэ сырыттым. Атаһым икки дьааһык ботуруон атыылыах буолла. Аны Петр Егорович проезпытын төлөөбөтүн биллэрдэ. Ону ол диэбэккэ, Дьааҥыга райпотребсоюз салайааччытынан үлэлии олорор эмиэ тустуу туһунан журналистиканан дьарыгырар атаспытыгар Степан Иннокентьевич Юмшановка эрийдибит. Ан-26 сөмөлүөтүнэн күһүн хортуоска, хаппыыста таһар эбит, босхо куруусчуттар курдук оҥорон, бэйэбитин Дьааҥыга илдьиэх, таһаҕастары баҕастары Дьокуускайга аҕалыах буолла. Оннук оҥостон-туттан, биир нэдиэлэ бултаан 2,5 тонна куобах этин аҕалан, училищебыт оҕолорун аһаттыбыт, кэмитиэппит үлэһиттэригэр биирдии куобаҕы үстүү солкуобай атыылаан ботуруон атыыласпыт ороскуоппутун сабынныбыт. Оннук үс сыл сылдьыбыппыт. Петр Васильевич тустууга биллэр-көстөр уолаттары ииппитэ, сылдьыбыт дьон барыта хайгыыр дьааҥылар тустарынан сүрдээх үчүгэй спорт музейын оҥорон үлэлэппитэ, дьонун-сэргэтин туһунан хас да кинигэ бэчээттэппитэ.

1992 сыл. Олунньу ый 29 күнүгэр 74 №-дээх Правительство дьаһала тахсар. Судаарыстыба аатыттан үлэлиир физическэй культура уонна спорт Кэмитиэтэ Министиэристибэ аатын сүгэр буолар. Миниистиринэн республикаҕа биллэр тустуук Петр Егорович Попов ананар. Петр Егорович били биһиги туруорбут этиибитин ылынан, Иннокентий Юрьевич Григорьевы уонна Семен Иннокентьевич Говоровы кулун тутар ыйга Канада Уайт Хорс диэн куоратыгар кыһыҥҥы Арктика оонньууларыгар кытта, билсэ-көрсө баралларын хааччыйар. Дьоммут кэлэн, хамаандалары модьуйан тэриттэрбэт эбиттэр, тустуу, мас тардыһыыта суох, ыйанан турар бэлиэни тэбии эҥин баар, күрэхтэһиигэ былыргылыы трибунаттан ким баҕалаах киирэн күрэхтэһэр диэтилэр. Биһиги Дьокуускайга Арктика университеттарын студеннарыгар анаан, аҕыс дойдуга биир-биир эргийэ сылдьар күрэс түһүлгэтин, онно туристар кэлэллэрин хааччыйдахпытына, саха боотурдары иитэр кыһата сайдан тарҕаныа эбит диэн эрэли бэйэбитигэр үөскэппиппит.

Аан дойду боксаҕа чемпионатын 1978 сыллаах бронза мэтээлин хаһаайына Александр Михайлович Михайлов биир түгэҥҥэ кикбоксинг диэн көрүҥ илиҥҥи дойдулартан саҕаланан, аан дойдуга киэҥник тарҕанна диэн кэпсээтэ. Этиитин сүнньэ – саха хапсаҕайын уонна боксаны холбоон дьарыктаатахха ити көрүҥ тахсан кэлэр, биһиги ситиһиилээх буолуохпутун сөп диэн санаа кыымын сахта. Александр Михайлович көҕүлээһининэн Александр Аммосович Куприянов, Василий Егорович Егоров диэн идэлэригэр бэриниилээх, ситиһиигэ дьулуурдаах дьону булан аан дойду, Европа, Азия күрэхтэһиилэрин элбэх кыайыылаахтарын бэлэмнэппиппит.

Биир үтүө күн мин хоспор Петр Дмитриевич Каратаев уонна Владимир Яковлевич Шарин киирэн кэллилэр. Мас тардыһыытын быраабылатын уларытыахха диэн этиилээхтэр. Этэр этиилэрин билэллэриттэн сылыктаатахха, элбэх сыл дьарыктаммыттар. Бу боппуруоһу син элбэх киһи билэр эбит. Сүбэлэһэн баран, министерство коллегиятыгар киллэрэн уларытыыны бигэргэтиэххэ, Николай Софронович Софронов мас тардыһыытын федерациятын тэрийиэххэ диэн этиитин ылыныахха дэстибит. Сурах тарҕанан, утарар дьон баар буоллулар. Миигин “Сахаада-спорт” ассоциация диэн Александр Николаевич Ким салайар общественнай тэрилтэтин мунньаҕар ыҥыран, федерацияны туспа тэрийимэҥ диэн сүбэ курдук эттилэр. Ылымматым. Федерацияны тэрийдибит. Акимов Александр Константиновиһы салайааччынан таллыбыт. Толорооччу директорынан сүрэҕин баҕатынан уонна хаанынан төрүттэрин удьуордаабыт, мас тардыһыытын уларытар баҕалаах дьон атастара Алексей Трофимович Афанасьевы таллараммыт, күргүөмнээх үлэ күөдьүйбүтэ. Ол быраабыла дьоммутугар-сэргэбитигэр хайдах курдук үөрүүнү-көтүүнү сахпытын, мас тардыһыыта аан дойду таһымыгар тахсыбытын бары билэ сылдьабыт. Саҥардыллыбыт мас тардыһыытын дьон-сэргэ сэҥээрбитэ далааһына улаханыттан, эдэр учуонай Петр Иванович Кривошапкин бу саҥа көрүҥ биомеханикатын туһунан кинигэ таһаарбытын уонна Франция телевидениета кэлэн устан барбытын кэннэ, мас тардыһыытын Олимпийскай оонньуулар программаларыгар киллэрбит киһи диэн санаа үөскээбитэ. Ол санаабын чугас дьоммун кытта син атастаһар этим, Михаил Ефимович сэҥээрбитэ. Ол эрэн ити кэмҥэ үп-харчы суоҕуттан уонна арҕаа дойдулар Олимпиада оонньууларын программатын тутан олороллоро биһиэхэ мэһэйдиир эбит диэн санаа эмиэ баара.

Үрдүкү Сүбэ мунньахпыт Спорт сокуонун барылын ахсынньы ый 24 күнүгэр көрөргө диэн былааныгар киллэрбитэ. Олимпийскай кэмитиэт президиэнин солбуйааччытын Владимир Сергеевич Родиченконы ыҥырдыбыт. Сүбэ мунньахпыт салайааччыта Клемент Егорович Иванов мунньаҕы бэлэмнээбит быһыылааҕа, мунньах туох да моһуога суох эйэ-дэмнээхтик ааһан санаабыт бөҕөргөөтө. Онно эбии Россия күрэһин түһүлгэтин биир салайааччыта хайҕабыл аҥардаах тыла-өһө дьоҥҥо сөбүлэттэ. Барарыгар миэхэ манныгы эттэ: «Ваш проект закона пока первый в стране. Молодцы, что быстро поняли рыночные условия. Но закон по мере развития общества будет меняться, про это не забывай».

Атырдьах ыйыгар Италия Барселона диэн куоратыгар XXV Олимпийскай оонньуулар (25.08-09.09.1992) иккис аҥаардарын көрө барар буоллубут. Онно биир түгэни сөҕөн кэллим. Оонньуулар сабыллыыларыгар сырдык-хараҥа охсуһууларын, үүт-үкчү биһиги олоҥхобут ис өйдөбүлүн туруоран көрдөрдүлэр. Стадион үрдэ барыта араас үрдүктээх тростарынан тардыллыбыттар, дьэ ол тростар устун эҥин араас уот уһуутакылар, үөһэ-аллара сурулаан бухатыырдары кытта охсуһаллар. Итиннэ уот сардыргыыр, манна уһуурар. Тыый, стадионнарын хонуутун хайдах харыстаабат баҕайыларай дии санаан хонууну киирэн көрдүм. Туох да сүрдээх халыҥ бириэһининэн саппыттар эбит. Биһиги маннык стадионнаннахпытына эмиэ олоҥхобутун туруоруо эбиппит диэн санаа кыыма киирэн таҕыста. Бастакы “Азия оҕолоро” Оонньуулар тэриллэллэригэр культура миниистиригэр олоҥхону туруоруохха диэн этэ сылдьыбытым да, киһим нууччалар кэлиилэрин туруораары хантайан хаалбыт этэ.

1993-2000 сыллар. 1993 сыл ыам ыйыгар Президиэн “Министерство по делам молодежи, туризма, физической культуры и спорта” диэн тэрилтэ тэрийэр уонна миигин ыҥыран ылан, миниистиринэн улэлээ диэн этии киллэрэр. Ити сыл ыам ыйын 21 күнүттэн олох хаһан да түһээн да баттаппатах эйгэбэр киирэн, хомсомуол үлэтин саҥа кэмҥэ хайдах уларытан саҕалаан ыччаты сайыннарар, туризм нөҥүө хайдах дьону хамнастыыр санаа миигин түүн да утуппат, күнүс да олордубат буолбута. Күһүн син санаабын тобуллум. Үгэстэрбитин тилиннэриэхтээх (үгэс төрдө итэҕэл), куппутун-сүрбүтүн, эппитин-сииммитин, өйбүтүн-санаабытын чэбдигирдиэхтээх, бэйэбитин билиибитинэн сайыннарыахтаах эбиппит. Саха киһини сайыннарар үгэстэрэ баарынан баар буолан баран, тарҕана, дьоҥҥо-сэргэҕэ тиийэ илик эбиттэр. Сүр күүһүттэн хас биирдии оҕо иитиллэр кыһата аныгы кэмҥэ сурулла илик, ол иһин эдэр киһи, орто саастаах дьон олохторун оҥостор оҥкуллара ситэтэ суох курдук. Аны бэйэбит эти-сиини чэбдигирдэр үөрэх кыһатын тэрийэр дьону бэлэмниир кыахпыт суоҕун кэриэтэ. Ити эйгэҕэ билим үрдүк таһымын ылбыт дьоммут суохтар этэ.

Ыччаты кытта үлэҕэ мин солбуйааччыбынан Афанасий Иванович Ноев диэн Хаҥаластан төрүттээх, политик үөрэхтээх, ис иһиттэн чиновник буолар баҕалаах, толоругас, сүрэхтээх эдэр киһини ыллыбыт. Ыччаты кытта үлэнэн Антонида Николаевна Корякина, Руслан Алексеевич Баишев, Константин Афанасьевич Борисов, Сардаана Владимировна Гоголева дьарыктаммыттара. Үлэни сүрүннээччинэн Павел Николаевич Кириллин анаммыта. Ыччат санаатын сырдык ыра санаа олоҕор сыһыараары, кэскиллээх идэҕэ уһуйаары, «Тилиннэрии, чэбдигирдии, бэйэни сайыннарыы» диэн концепция суруйан, 1994 сылга Ыччат бастакы конгреһын тэрийдибит, бырабыыталыстыба ыччаты кытта үлэлиир программатын ыллардыбыт. Саха ыччатын, дьонун-сэргэтин промышленность эйгэтигэр киллэрэн идэ биэрэр, үлэлэтэр хайысханы көҕүлээтибит. Баһылыкпыт «Нижне-Ленское» диэн тэрилтэ тэрийэн, Эдьигээҥҥэ олохтоон, саха ыччатын промышленноска үлэлэппитэ, үөрэх кыһатын Мирнэйгэ тэрийтэрбитэ. «Эдэр саас» диэн ыччат сөбүлээн ааҕар хаһыатын олохтообуппут. Ити хаһыат күннэрин редактор Иван Петрович Ушницкай көҕүлээн, улуустарга киэҥ далааһыннаах тэрээһиннэри ыыппыта. «Трибуна молодежи» диэн нуучча тыллаах ыччаттарга эмиэ хаһыат тахсар буолбута. «Уол оҕо – кэскилбит, эр киһи – эрэлбит», «Төрүт дьарыкпыт – сайдыыбыт аргыһа», «Саха сирин куораттара, кинилэр хайдах буолуохтаахтарый?», «Неделя молодежи», «Бал молодежи», онтон да атын элбэх дьон сэҥээрэр тэрээһиннэрин көҕүлээбиппит. Ленин аатынан проспегы уларытан, Олоҥхо проспега, Олоҥхо болуоссата, эргэ куорат тутуллуутун, университет аттыгар баар күөл оҥоһуутун олоххо киллэрэр кэпсэтиилэри, акциялары көҕүлээбиппит. Ити санаалары илдьэ сылдьыбыт Антонида Корякина куорат дьаһалтатыгар үлэлии сылдьан, Илья Филиппович Михальчукка этии киллэрэн, үксүн олоххо киллэттэрбитэ. Ыччат бэйэтэ мустан кэпсэтэрин-ипсэтэрин хааччыйар 16 холбоһугу тэрийбиппит. Ыччат конгреһын кэнниттэн, Баһылыкпыт чөл олох политикатын саҕалаабыта. Ол санаа чэрчитинэн оскуола оҕолорун, студеннары, араас хамсаныынан эттэрин-сииннэрин чэбдигирдинэр дьону мунньан, сыл аайы сүүрүү-хаамыы тэрийбиппит. Улуустар отчуоттарыттан көрдөххө, ол хамсааһыҥҥа нэһилиэнньэ 25 % кыттар буолбут этэ.

Чөл олох политикатын улуустарга хайдах тарҕатабыт диэн бэйэбит испитигэр кэпсэтэрбит. Билиҥҥи санаабар, «Спорт бэтэрээннэрин чиэстиэххэ баар этэ» диэн эдэр уолаттарбыт эттилэр быһыылааҕа. Ол этиини ылынан, аҕыйах улууска тахсан, урут аатырбыт күүстээхтэр ааттарыгар, биллэ-көстө сылдьыбыт саастаах дьоммутун бэлиэтээн, күрэхтэһиилэри тэрийтэлээтибит. Ол улуустарга, нэһилиэктэргэ ыытыллыбыт саҕалааһынтан хаалсымаары, улуустар бэйэлэрэ аатырбыт дьоннорун чиэстээн-бочуоттаан бардылар. Ол тэрээһин чэрчитинэн, Кэбээйи Тыайата биһиэхэ ыҥырыы аҕалла. Бэйэлэрин күүстэринэн күрэс түһүлгэтин дьиэтин туппуттар, тустуу маатын, тренажер көрдөөбүттэр. Мин «Саха сирэ» хаһыат редакторын Василий Васильевич Кириллины көрдөһөн, Тыайаҕа айаннаатыбыт. Мин көрдөхпүнэ, киэҥ-куоҥ, дьып-дьап тутуулаах дьоһун дьиэ эбит. Бэтэрээннэрбитин бэлиэтээтибит, күүрүүлээх тыл бөҕөтүн эттибит, кэһиибитин туттардыбыт. Ол туһунан Баһылай Баһылайабыс хаһыат биир балаһатыгар улахан суруйууну таһаарда. Ити кэмҥэ мэҥэ-хаҥаластар Баһылыкпытыгар 2000 сылы тыа сиригэр улахан тутууларынан көрсүөҕүҥ диэн этии киллэрбиттэр. Оннук «2000 добрых дел» диэн Баһылыкпыт политиката үөскээн турар.

Туризм боппуруостарынан Святослав Сергеевич Габышев, Владимир Мефодьевич Колесов, Марина Семеновна Сукуева дьарыктаммыттара. Туһааннаах тэрилтэлэр, дьон баҕатын толорон, бары кэриэтэ туристары кыраныысса таһыгар таһааран көрдөрөр-билиһиннэрэр хайысхаҕа кыһаллаллар этэ. Ис туризмынан ЛОРП тэрилтэтэ, “Элиэнэ очуостара” паарка уонна Баһылай Атласов дьиэ кэргэнэ эрэ дьарыгырар этилэр. 1995 сыллаахха Атласовы кытта үс киһини Аляскаҕа муус оҥоһуктары кыһан, дьэрэкээн скульптуралары оҥорон дьону-сэргэхситэр фестивальга ыыта сырыттыбыт. Онтон «Юговей» диэн Россия тэрилтэтин булан, Мэҥэ-Хаҥалас Сототугар бастакы норуоттар икки ардыларынааҕы фестиваль тэрийдибит. Уон икки хамаанда кэлэн кытынна, Япония хамаандата «Рождение орла» диэн скульптура оҥорон бастаата. Онтон Россия телевидениетын дикторын Арина Шарапованы аҕалан, Сотоҕо таһаара сырыттым. Дьахтарбыт киин телевизорынан «Седьмое чудо света – Сото Атласовых» диэн көрдөрүү оҥордо. Онтон ыла саас аайы Сотоҕо сүүһүнэн автобус кэлэн дьону сынньатар, муус оҥоһуктары көрөр, төрөөбүт күннэрин ылар, аһыыр, үҥкүүлээн санааларын аралдьытар буолбута. Атласовтар хас күн аайы үстүү куул харчыны куорат бааныгар киллэрэн туттараллара. Ону билэн дьон ис туризм барыстааҕын өйдөөн, сайыннаран киирэн барбыттара. Икки сыл Томпо улууһун сирин-уотун, Гулаг лааҕырдарын элээмэлэрин көрөн-истэн, Өймөкөөннүүр суол остуоруйатын, айылҕатын, маһын-отун, сиртэн хостонор баайын үөрэтэн, 2000 сыллаахха Томтор нэһилиэгэр «Полюс Холода» диэн туристарга аналлаах бастакы фестиваль тэриллэр төрүөтүн бэлэмнээбиппит. Ол билигин «Зима начинается с Якутии» диэн аатыра сылдьар.

Хомсомуол кэнниттэн ыччаттары кытта үлэлиир идеология ыйанан хаалан, күрэс түһүлгэтин эйгэтигэр икки эрэ көрүҥ өрө тутуллан, туризм сайдар хайысхаларыгар кыһалҕа элбэх буолан ити тэрээһиннэр тэриллибиттэрэ. Оскуола үөрэҕин таһыма БКЭ киириэҕиттэн, интернет билимэ тарҕаныытыттан улаханнык мөлтөөбүтэ. Оскуолаҕа эр дьон суоҕа атахтаан, уолаттар борбуйдарын көтөҕөр кэмнэригэр учуутал дьахталлары билиммэккэлэр өһүргэтэн мөҕүү-этии, уол оҕо сүрүн тоһутуу үксээн үөрэҕэ суох хаалыы, идэтэ суох сылдьыы элбээбитэ. Үөрэҕэ суох «кус-куобах тойотторугар» кыргыттар эргэ барбаккалар, статистика этэринэн, 30 саастарын лаппа ааһыахтарыгар диэри ыччат 42%-на ыал буолбакка сылдьара. Кыргыттар эрэ суох оҕолоноллоро элбээбитэ. Александр Петрович Керемясов, Яков Семенович Сивцев көҕүлээһиннэринэн 1991 сыллаахха тэриллибит «СахаВА» диэн волейбол түмсүүтүн өйөөммүт, улуустар нэһилиэктэрин кэрийэ сылдьан оонньуу тэриллэр буолбута. Биир түмсэн оонньуур күрэскэ тыһыынчанан ыччат мустар этэ, элбэх эдэр ыал ол түмсүүлэртэн үөскээбитэ.

Баһылыкпыт ыытар политикатыгар күрэс түһүлгэтин ситиһиитин көрдөрүүтэ үрдүк буолуохтаах диэн, Олимпийскай эрэллэри иитэр училищебытын уонна ШВСМ диэн тэрилтэни холбоон «Управление спорта высших достижений» диэн биир илиинэн салайыллар тутул тэрийэн, киэҥ көҕүстээх, дьоҥҥо сымнаҕас сыһыаннаах буолан баран ирдэбиллээх Юрий Петрович Баишевы анаатыбыт. Миниистир солбуйааччыларынан биһиги эйгэбитигэр өр үлэлээбит, дьонун-сэргэтин үчүгэйдик билэр, киирбит-тахсыбыт Михаил Егорович Друзьянов, саха оонньууларын өрө тутар, күрэс түһүлгэтин тэрийэри бэркэ билэр, судьуйалары аттаран туруорары сатыыр Прокопий Прокопьевич Готовцев, кэнники волейбол нөҥүө үтүмэн ыччаты түмпүт Александр Петрович Керемясов үлэлээбиттэрэ. Үлэни сүрүннээччинэн Аркадий Тихонович Прокопьев, сүүрэр-көтөр, булар-талар эдэр уолаттарбытынан Роман Иванович Оконешников, Александр Анатольевич Иванов этилэр.

Дуобакка маастарга кандидат таһымыгар элбэх киһини бэлэмнээбит Николай Николаевич Кычкин киирэ сырытта. Оҕолору чочуйан маастар таһымыгар таһаарар ирдэнэрин эттэ. Оннук киһи бэйэбит испититтэн тахсыан сөбүн кэпсээтэ. Ол киһибит Намҥа олорор, Александр Гаврильевич Азаров диэн эбит. Азаровы ыҥыран, үрдүк ситиһиилэргэ сүрүннүүр тренер оҥордубут. Федерация салайааччытынан республика үбүн миниистирин Владимир Ильич Птицыны таллыбыт. Толорооччу директорынан Иннокентий Михайлович Андросовы анаатыбыт. Дьоммут сыал-сорук туруорунан, оҕолору тэллэй курдук үүннэрэн, аан дойдуну баһылаатылар. Птицыны Россия федерациятын салайааччытынан, Африкаҕа тиийэн, Михаил Ефимович сөбүлэҥин ылан, программа оҥорон, 32 судаарыстыба дуобатынан дьарыгырар конгреһын мунньаҕар кыттан, Аан дойду федерациятын президиэнин солбуйааччытынан таллардыбыт. Владимир Ильич аҕыйах сылынан Аан дойду дуобакка федерациятын салайбыта, уонна сахалартан бастакынан Аан дойду тэрилтэтин баһылаан, дуобатынан дьарыктанар дойдулар ахсааннарын 40-ҥа тиэрдибит киһибитинэн буолар. Быйыл Птицын дуобат федерациятын салайан саҕалаабыта 30 сылын туолла.

Ол эрэн туох барыта эриэ-дэхси буолбат быһыылаах. Спорт министерствотыгар сылга көрүллэр үп 5 мөлүйүөҥҥэ эрэ тэҥ этэ, ол 42 күрэс түһүлгэтин көрүҥнэригэр тиийбэтэ биллэр суол. Харчыбытын харыстаан, тренердэр хайдах үлэлииллэрин ыйыталаһа сылдьарбыт. Эбэтэр ким үлэтин түмүгүн чопчу өтө көрөрүн-көрбөтүн билээри, дьарыкка тиийэн олорооччубун, сирэй сирэйгэ көрсөн олорон, ханнык ньыманан кими хайдах таһаарарын ыйыталаһан, чопчулаһан баран, итэҕэйбэтэхпинэ “Харчы биэрбэппин” диэн өһүргэтэр да, үөҕүллэр да этим. Республика, правительство бастыҥ дьонноро эдэр сылдьан хайа күрэс түһүлгэтигэр кыттан дьарыктаммыттарын үөрэтэн, федерацияларга талар буоллубут. Правительство солбуйааччы бэрэссэдээтэллэрэ Руслан Юрьевич Шипков – шахматы, Вдадимир Иванович Бредихин – баскетболу, Альбина Иннокентьевна Поисеева – остуол тенниһин. Бредихин соҕуруу көспүтүн кэннэ, правительство бэрэссэдээтэлэ Василий Михайлович Власов кинини солбуйбута. Ис дьыала миниистирэ Валерий Сергеевич Федоров бокса федерациятын салайбыта. Тыа хаһаайыстыбатын миниистирэ Егор Афанасьевич Борисов кикбоксинг федерациятын уонна «СахаВА» ассоциациятын салайбыта. Онтон да атын кыахтаах дьоннорбут федерацияларга талыллан спорт эйгэтигэр көмө бөҕөнү оҥорбуттара. Уопсайа кинилэр көмөлөрө 4,5 мөлүйүөн солкуобайга тэҥ буолан, элбэх үрдүк көрдөрүү ситиһиллибитэ.

Баһылыкпыт Михаил Ефимович тустуу федерациятын көрдөөн ылбыта уонна Павел Павлович Пинигины солбуйааччы оҥостон баран, 5 мөлүйүөнү биэрбитэ. Ол да үрдүнэн тустуу көрдөрүүтэ өнүйбэтэҕэ. Онон дьыала харчыга буолбатаҕа, оскуоланы тэрийэр киһи суоҕар сытара көстүбүтэ. Дмитрий Петрович Коркин хайдах үлэлээбитин бииргэ үлэлээбит, иитиллибит дьонуттан ыйыталаһан билбиппинэн, Нина Афанасьевна Алексеева оскуолатыгар уонча сыл тиийэн билэ-көрө сатаабыппынан охсон эттэхпинэ, Николай Николаевич Кычкин сүүмэрдиир дьарыгын тиийэн хаста да илэ көрөн баран, ыччаты үрдүк таһымҥа таһаарар кыһа бииртэн-биир, араас ньыманы туттар атын атын дьонунан солбуйан киһи билиитин, дьоҕурун-кыаҕын аргыый наллаан улаатыннарар (коррекция) сөп эбитин билбитим. Биһиги тренердэрбит бэйэлэрэ кыайан суол-иис булбакка, хапхаастарга тиийэн көҥүл сылдьар, бэйэлэрэ талан, дьарыктан дьарыкка былааннаан, биирдии-иккилии уолаттары батыһыннара дуу, батыһа дуу сылдьан атын атын кыахтаах уолаттары дьарыкка аттаран туруоран сайыннарар кыһаны кыайбатахтара. Үтүктэр эрэ кыахтаахтара, үтүктэр киһи үтүктүбүт киһитин өйүнэн-санаатынан кыайар кыаҕа суоҕа чопчу. Этэ сатыыр сыыһа эбит, киһи бэйэтэ муннунан тыыран өйдөөбөтөҕүн өйдөтө сатыыртан абалаах туох да суох.

Аны училищебыт оҕолорун дэлэччи кыыл-сүөл этинэн аһатаары, эрчиллэр, күрэхтэһиигэ бардахтарына параакка кэтэр таҥастарын, соҕуруу баран поеһынан, автобуһунан эрэ сылдьар, кэлэр-барар сырыыларын түргэтэтээри, сотору-сотору Баһылыкпыттан харчы туруорсабын. Ыччат политикатыгар көрдөөтөхпүнэ «Идеологпын диигин дии, тылгынан үлэлээ» диир. Күрэс түһүлгэтигэр тыл кыайара суоҕун син билэр буолан, саҥата суох аккаастыыр курдук этэ. Арай биирдэ сымнаан, сурукта суруйан аҕал диэтэ. Биһиги түргэн үлүгэрдик 15 мөлүйүөҥҥэ смета оҥоро охсон, Баһылыкпар киэһэ 10 чаас саҕана, сылайан аҕай олорор киһиэхэ, киирдим. Киһим көрөн баран: «Бу харчы суох кэмигэр туох ааттаах элбэҕи көрдүүгүн? Ол оннугар дьонуҥ онно-манна кыттан айдаан тардалларын бэрээдэктээ. Итинник дьону иитээри харчы көрдүүгүн дуо, спорка үлүһүйүмэ, ыччаты кытта үлэлээ. Ити дьону чугаһатыма» диэн кытаанах баҕайытык мөхтө, харчы биэрбэт буолла. Ити тыллар төрүөттэрин билэн олорор буоламмын сэрэнэн, аан дойдуга Олимпийскай оонньууларга 190 судаарыстыбаҕа тиийэ кытталларын, бу аан дойдуга улахан хамсааһын буоларын эҥин туһунан эппитэ буоллум. Баһылыгым хаҕыс тыллара төрүөттээх. Күрэс түһүлгэтин көрүҥнэринэн дьарыктана сылдьыбыт уолаттар бу быыс кэмҥэ харчы суолтата олоҕу оҥосторго улааппытын өйдүү охсон, киин уулуссаҕа баар «Арбат» диэн атыы-эргиэн иһин дьаһайаллар, онно айдаан-куйдаан элбэх. Аны биллэр-көстөр дьоммут күрэс түһүлгэтигэр кэтэр таҥас суох буолан, онон эргинэн, кыра маҕаһыын арынан тураллар. Пенсия фондатыттан улахан ааттарын туһанан биир миллиард солкуобай кредит ылан баран, төнүннэрбэтэхтэр. Ол саҕана фонда салайааччыта Власов Василий Михайлович миэхэ күн аайы дьоҥҥун бул, харчыны төнүннэрдиннэр диэн модьуйар. Аны икки эмиэ биллэр-көстөр дьоммут Баһылыкпыт кабинетыгар киирэн үөҕэн тахсыбыттарын туһунан сурах тарҕаммыта.

Сахабыт сирин сүүмэрдэммит хамаандата күрэхтэһиигэ барар таҥастарын атыылыыр биир да фирма маҕаһыына Дькуускайга суох. Москваҕа баран “Адидас” фирма Союз ыһыллыбыт дойдуларыгар күрэс түһүлгэтин таҥаһын-сабын атыылыыр тэрилтэтин буллум. Джованни Чикколунги диэн итальянец төрүттээх салайаачыларыгар киирэн кэпсэттим. Киһим нэһилиэнньэ төһөтүн, столицабытыгар ахсааммыт хаһын ыйыталаһан баран аккаастаан кэбистэ. Мин өрө баран, “Адидас” фирма таҥаһа хоту дойду тымныытын тулуйарын-тулуйбатын туһунан куолулаатым. Джованни күллэ уонна бэйэтин киһитин “Дьокуускайга баран билэн кэл” диэн миигин кытта ыытта. Ыалдьыппытын дьиэбэр сырытыннаран, ону-маны манньалаан, бэйэм диэки эргитэн атаардым. Онтон иккис сырыыбар Джованни бэйэтэ ахсынньы ыйга кэлистэ, тымныыны «билээри» сөмөлүөттэн вокзалга илии сыгынньах кэлэн илиитин иһэлиттэ уонна күлэр: “Чахчы тымныы эбит” диир. Эмиэ күндү таас эҥин бэлэхтээтибит, дьиэбэр ыалдьыттаппыппын сүрдээҕин сөбүлээтэ. Ким да кинини атын регионнарга дьиэлэригэр сыртыннарбат эбит. «Дом торговли» дьиэтин иккис этээһин сөбүлээтэ, директоры кытта кэпсэтэн, миэстэ ылыах буоллубут. Оннук Дьокуускай куоракка аатырбыт фирма бастакы дьоҕус маҕаһыына арыллар буолбута. Кикбоксинг федерациятыгар Егоров Василий Ивановичка маҕаһыынынан дьарыктаныҥ диэн сорудахтаатым.

Баһылыкпыт бэйэтин үлэлиир хоһун утары хоско аҕыйах биллэр-көстөр идэлээх дьону мунньан, “Хайдах сайдабыт?” диэн ыйытыы туруорар этэ. Мин били стадионум ыйытыыта санныбар олорсо сылдьар. Биир оннук мунньахха бэлэмнэнэн тиийдим. Мунньахпыт нуучалыы барда быһыылааҕа. Михаил Ефимович барыларын ыган туран, санааларын иһиттэ. Мин көрдөхпүнэ, Баһылыкпыт ол этиилэртэн астымматах көрүҥнээх, сотору сотору «да-а» диир. Бары эппиттэрин кэннэ, мин тыл көрдөөн «Надо заниматься строительством крупных спортивных зданий и сооружений. Стройки фараонов Египта до сих пор служат своему народу» диэтим. Михаил Ефимович сахалыы «Хатылаа эрэ» диэтэ, мин сахалыы хатылаатым уонна сөбүлээтэ дии санаатым.

Туризм миниистирэ буоламмын, Михаил Ефимович Хотугу Форум мунньахтарыгар хаста да илдьэ сылдьыбыта. Скандинавия регионнарын салайааччылара, американецтар, японецтар, кореецтар, сахалар, онтон да атын мунньахха кыттааччылар Хоту эргимтэни сайыннарар баҕалаах санааларын үллэстэр этилэр. Михаил Ефимович Анкоридж куоракка буолбут мунньахха «Били идеяҕын эт» диэн сорудахтаата. Аҕыс хоту дойду университеттарын студеннара кыттыылаах төрүт омуктар национальнай оонньууларыгар сыл аайы дойдуттан дойдуга көһө сылдьар «Арктические спортивные игры» тэрийиэххэйиҥ туризмы кытта дьүөрэлээн диэн тыл эттим. Онно олорор дьон үгүстэрэ хоту дойдуга кэлии омуктара буолаллара таайбыта дуу, ол саҕана, саҥа мустан санаа атастаһар дьон кэлии-барыы суола-ииһэ тэриллэ илигиттэн ыарырҕаппыттара эбитэ дуу, мин этиибин биир да киһи өйөөн тыл быктарбата.

Биһиги үлэбит тахсыылааҕын бэлиэтээн, Баһылыкпыт Олимпийскай оонньуулар 100 сылларын, ЮНЕСКО 50 сылын ыччаттарга билиһиннэрээри, 1996 сылы «Ыччат сылынан» биллэрэр ыйааҕа тохсунньу ый 5 күнүгэр тахсар. Иккис ыччат Конгреһа судаарыстыба ыччаты кытта үлэлиир программатын кытта билсэр. Валерий Пантелеймонович Кочнев этиитин ылынан, спорт музейын тэрийэбит. 1996 сыллаахха Америка Атланта куоратыгар Олимпийскай оонньуулар 100 сылларын бэлиэтиир күрэхтэһиигэ 1995 сылтан бэлэмнэнэн 100 күрэс түһүлгэтигэр үлэлээбит дьоммутун ыытан, “Олимпиада диэн тугун көрдөрүөххэйиҥ” диэн сүбэлэстибит. Бары спонсордары көрдүүр түбүккэ түстүбүт. Сыанатын чэпчэтээри, Андросов Иннокентий Михайлович биһикки биир сыл иннинэ Атлантаҕа баран дуогабар түһэрсэн кэллибит. Ити кэмҥэ Кычкин Николай Николаевич “Дуобакка «Дети Азии» диэн күрэхтэһии тэрийиэҕиҥ” диэн дьонугар эппитэ тарҕана оҕуста. Михаил Ефимович миигин ыҥыран ылан, сүргэтэ көтөҕүллүбүт көрүҥнээх: «Оонньуубутун “Дети Азии” диэн ааттыыбыт. Бараҥҥын Россия спорт комитета международнай халандаарга киллэрэрин ситис» диир. Ыйааҕын 1995 сыл балаҕан ыйын 19 күнүгэр, Оонньуубут буолуо уон ыйтан арыый ордук кэм хаалбытын кэннэ (Оонньуулар 1996 сыл атырдьах ыйын 9-16 күннэригэр буолуохтаахтар) таһаарар.

Тэрийэр кэмитет салайааччытынан правительство бэрэссэдээтэлин солбуйаачы Томтосов Алексей Александрович ананар. Тутуу миниистиригэр Назаров Семен Николаевичка түргэнник стадионы туттарарыгар сорудах биэрэр. Атын дойдулары кытта үлэлиир миниистир Виталий Петрович Артамонов биһикки сүүрүү-көтүү бөҕө буоллубут. Кини МИД нөҥүө, мин РОК-гар тиийдим. Россия Олимпийскай кэмитиэтин президенэ Смирнов Виталий Георгиевич солбуйааччытын Родиченко Владимир Сергеевиһы “Оонньууну тэрийиигэ үлэлэс” диэн сорудах биэрдэ. Норуоттар икки ардыларыгар буолар күрэхтэһии икки сыл иннинэ бигэргэнэр эбит, онон харчы биэрбэтилэр. Ону ол диэбэккэ, кэпсэтии бөҕөнү ыыттыбыт. Чэпчэки атлетика федерациятын салайааччыта Балахничев Валентин Васильевич үгүс сүбэ-ама биэрэн, Владимир Сергеевич федерацияларга сорудах биэрэн, аҕыс дойду кэлэрин биллэрбитэ.

Атлантаҕа салайааччыларынан Баишев Юрий Петрович уонна Андросов Иннокентий Михайлович барар буоллулар. Олимпиадаҕа Артур Федоровы, Владимир Торговкины тренердэрбит атын тустуулара суоҕун кэриэтэ дойдулартан кытыннарарга кэпсэтэн ыыталлар да, уолаттар хоттороллор. Атлантаҕа уопсайа 160 күрэс түһүлгэтин сааһыра барбыт дьонноро барар буоллулар. Соруктара – Балахничев уларсыбыт кыра лаампатыгар Олимпиада уотун “Азия оҕолорун” Оонньуулара аһыллыытыгар илдьэ кэлиэхтээхтэр. Мин түбэһэ түһэн, «Бони-М» диэн аатырбыт бөлөх музыканнарын ыҥырдым. Атлантабыт туристара соруктарын толорон уот аҕаллылар, хомуньуус дьон баран санаалара кэҥээн, «демократ» буолан кэлэн, сабыс-саҥа Европа стандартыгар эппиэттии сыһар стадиоҥҥа параады көҕүлээтилэр.

Оонньууга 8 күрэс түһүлгэтин көрүҥнэрин киллэрбиппит. 250 кыттааччы 10 дойдуттан уонна Россия регионнарыттан кэлэн кыттыбыттара. Ити Оонньууларга бэлэмнэнэн куораппытыгар мас дьиэлэр уулусса өттүлэрин кырааскалаан, ону-маны саҥарда сатыыр үлэлэри куорат администрацията тэрийбитэ. Саҥа аэровокзал, «50 лет Победы», «Эллэй Боотур» диэн спорт дыбарыастара тутуллубуттара. Билигин куораппыт ол кэмҥэ тэҥнээтэххэ чыҥха атын, тупсаҕай көстүүлээх. Родиченко Россия Олимпийскай кэмитетын аатыттан, миэхэ саҕалыыр тылларын сахалыы суруттаран, тыл эттэ. Оонньуулар эйэ-дэмнээхтик, ситиһиилээхтик баран үөрүүбүт үксээбитэ. Программаҕа саха национальнай оонньууларын киллэрэммит, ол кэлбит дьоҥҥо көрдөрдүбүт, билиһиннэрдибит. Бу Оонньуулар түмүктэринэн Олимпийскай кэмитет биһиэхэ улахан баҕайы «Лучшая организация физической культуры и спорта страны» диэн диплом туттарбыта. Ол диплом мин кабинеппар уурайан барыахпар диэри ыйанан турбута.

Аспирантураҕа үөрэнэ сылдьан, араас омук уолаттарын кытта ону-маны бары кэпсэтэрбит, идэбит туһунан санаа атастаһарбыт. Онно сылдьан «Спартакиада» диэн тылы ким үөскэппитин билбитим. Ленин XX үйэ саҥатыгар саҥа былааһы олохтууругар дьадаҥы дьону бэйэтигэр тардаары, Спартак диэн кулут былааһы утары баран бастаанньа тэрийбитин сотору-сотору этиитигэр киллэрэр эбит. Аны бу Спартак туох да сыала-соруга суох бастаанньата хотторон, дьон бөҕөнү суорума суоллаабыт. Саха сирин правительствотын иһинэн үлэлиир миниистир солотун ылан баран ити тыл билиҥҥи кэмҥэ хайдах да биһиги аныгы олохпутугар сөп түбэспэт эбит дии санаан, уларытарга туруммутум. Ити тыл баара-суоҕа сүүсчэкэ эрэ сыл биһиги олохпутугар киирдэҕэ дии. Аны хайдах бу саха дьоно хайа эрэ атын омук кулутун аатын үйэтитэ сатаан, бэйэбит куоластаан таһаарбыт былааспыт салайааччытын Михаил Ефимовиһы утарыахпытый? Майаҕа буолбут Манчаары ооньууларын кэмигэр саха барыта билэр тустууга Юрий Степанович Андреев «Саха национальнай оонньууларын Олоҥхо оонньуулара» диэн ааттыаҕыҥ диэбитин сүрэхпинэн-быарбынан ылыммытым. Чахчы даҕаны өбүгэлэрбит кыргыс үйэтигэр ыччаттарын сэрииттэн харыстаан, төрүттэрин олоҥхолоругар олоҕуран, боотурдары иитэр мындыр ньымалары тобулан тыыннаах хааллахтара дии. Сүрдээх дириҥ ис хоһоонноох өй сүмэтэ олоҥхобут ЮНЕСКО номинациятыгар киирэр бастакы хардыытын күрэс түһүлгэтин дьоно сахпыттар эбит дии саныыбын. Ол курдук, эмиэ Спартакиада диэн тылы утаран, республика күрэһин түһүлгэтин «Первые Спортивные игры народов Якутии» диэн ааттаан, Бороҕоҥҥо улуус баһылыга Афанасий Васильевич Мигалкины кытта тэрийэн, Саха сирин омуктарын түмэ тардан, уон тыһыынча киһи кэлэн кыттыбыта, ыалдьыттаабыта, хоноһолообута. Готовцев Прокопий Прокопьевич кыһын ыытыллар «Игры предков» диэн күрэс түһүлгэтин көҕүлээбитэ, ыһыах кэмигэр ыытыллар «Дыгын оонньуулара» диэн ааттанан бар дьонун түмэр, кыайыылаахтары уруйдуур-айхаллыыр аарыма баҕа төрдө буола улаатта.

Юрий Степановичка махтанан, Бастакы “Олоҥхо оонньууларын” 1997 сыллаахха бэс ыйын 25-27 күннэригэр Ньурбаҕа тэрийэн ыыппыппыт. Ити Оонньууларга бастакы таас стадиону тыа сиригэр туттараары, улуус баһылыга Варвара Андреевна Петрова көмөтүнэн пааркаҕа свая түһэттэрдибит. Стадиону туттарар үбү-харчыны бюджет барылыгар киллэттэрээри, Михаил Ефимовичтыын хаста да кэпсэттим. Киһим хара баҕайы чэрниилэлээх уруучукатынан ол үп суруллубут пуунун көрөн олордохпуна туора сотон хомоппута. Кэлин билбитим, бастакы тыа сиригэр таас стадиону Покровскайга туттараары соппут эбит. Иккис Олоҥхо оонньууларын улуус баһылыга Никонов Георгий Дмитриевиһы кытта сүбэлэһэн, Ытык Күөлгэ бэс ыйын 25-27 күннэригэр тэрийбиппит уонна Оонньуулар программаларыгар оҕолору кытыннарбыппыт ырааҕы көрөр кыһалааҕа. Ыччат дьон убайдарыттан холобур ылан, хааннарыгар баар үгэстэрин түргэнник тилиннэриэ этилэр диэн өйдөбүллээх этэ. Бу хамсаныыбытыгар сүбэлээн-амалаан көмөлөспүт Андрей Иванович Донскойга, Дмитрий Яковлевич Федотовка уонна Иннокентий Тихонович Васильевка тус бэйэм махталым муҥура суох. Тыл күүһэ дьону түмэр кыаҕа сүдү эбитин онно билбитим, Олоҥхо оонньууларыгар 15 000 киһи кытта, көрө кэлбитэ. Ол эрэн биллэр-көстөр дьоммут оҕолорго анаан тэриллибит хабылыгы, хабысханы утаран, «Бу күрэхтэһии буолбатах, оҕо оонньуута» диэн саҥа-иҥэ бөҕө буолбуттара. Кылгас санаа биһиги сырдык ыра санаабытын хараардан, Михаил Дмитриевич Гуляев үлэлиир кэмигэр, Олоҥхо оонньууларын сотторбуттара уонна спартакиадаларыгар төннүбүттэрэ. Ол түмүгэр баччааҥҥа диэри саха төрүт оонньуулара оскуола программатыгар киирбэккэ, ыччаттарбытын өйү сайыннарбат биирдэ уһуну ыстаннара, үрдүгү ойорго, тугу да чопчу ситиһиннэрбэт ГТО стандартын үтүктэн үөрэтэ сылдьабыт. Саха оонньуулара киһи кутун-сүрүн, этин-сиинин, өйүн-санаатын кытта дьүөрэлээн сайыннаралларын туһунан билим чэрчитинэн ыстатыйа суруйбутум наука сурунаалыгар тахсан турар.

Өйдөһөн-өйөһөн, кэпсэтэн-ипсэтэн, былааннаан үлэлээбит үлэлэрин түмүгүн өтө көрөн үлэлээбит тренердэрбин, бу ахтыыга ааттана иликтэри, махтанан ахтарым ирдэнэр – Пахомов Артур Иннокентьевич, Уваров Василий Петрович, Протопопов Михаил Егорович, Скрябин Михаил Степанович, Сивцев Иван Николаевич, Леонов Александр Петрович, Бабенко Юрий Иванович, Кириллин Владимир Николаевич, Каськов Василий Васильевич, Васильев Виктор Леонидович, Суровецкай Аскольд Евгеньевич, Козырев Павел Петрович. Хапсаҕай күрэхтэһиитин чаҕылхайдык доҕуһуоллааччы Николай Павлович Корякины биһиги да, көрөөччүлэр да баарбыт тухары өр кэмҥэ махталы кытта умнубаппыт буолуо дии саныыбын. Ыытааччылар, күөртээччилэр элбэхтэр, күрэс түһүлгэтин көрөн олорон тустар ньыма чопчу тылынан-өһүнэн албас оҥоһуллуон чыпчылҕан түгэнэ уруттаан доҕуһуоллуур Корякин соҕотох этэ. Оҕолор, уолаттар, кыргыттар ситиһиилэрин чаҕылхайдык уонна итэҕэтиилээхтик сырдаппыт журналистарбытыгар эмиэ махталым улахан: Вячеслав Гаврильевич Степанов, Афанасий Николаевич Григорьев, Василий Федорович Посельскай, Петр Семенович Павлов, Владислав Петрович Коротов, Игорь Леонидович Платонов. Аан бастаан министерствоны тэрийсиигэ өйүнэн-санаатынан үлэлэспит, онтон биһигиттэн күрэс түһүлгэтин остуоруйатын суруйарга сорудах ылан элбэҕи сурукка-бичиккэ киллэрбит киһибитин Михаил Васильевич Алексеевы махтанан ахтарбыт оруннаах.

Күрэс түһүлгэтин сиэрдээх быһыытын-майгытын көрөр судьуйалар Алексей Егорович Мостахов көҕүлээһининэн үрдүк, норуоттар икки ардыларыгар биллэр-көстөр, ааты-суолу ылбыттара. Олор истэригэр Николай Николаевич Константинов, Николай Егорович Степанов, Николай Николаевич Рожин, Николай Петрович Старостин, Валерий Степанович Табатыков, Петр Гаврильевич Платонов, Владимир Дмитриевич Попов, Семен Сергеевич Окоемов ааттара ааттанар буолбута.

Күрэс түһүлгэтин идэлээх дьонун үрдүк үөрэх кыһатынан бэйэбит испитигэр сайыннарар баҕабын Михаил Ефимовичтыын балай да элбэхтик кэпсэтэр этим. Үп-харчы дьоҥҥо кырыымчыгыттан киин сирдэргэ баран үөрэнэр кыах кыччаабыт кэмэ буолан, Баһылыкпыт идэлээх дьону бэлэмниир департамент тэрийбитэ. Ити үлэни оҕолортон саҕалыахха диэн буолбута. Ол саҕана Орджоникидзе уулуссаҕа күрэс түһүлгэтигэр сылдьар дьону көрөр-истэр эмчиттэр тэрилтэлэрэ баара. Дмитрий Семенович Тимофеев, Дмитрий Иннокентьевич Шарин диэн күрэс түһүлгэтинэн дьарыктаммыт дьоҥҥо тиийэн, оҕолор тымныыттан хамсанар, сүүрэр-көтөр кыахтара төһөтүн тус-туспа ыйыталаһар этим. Ити туһунан атын быраастартан эмиэ туоһулаһарым. Дьонум гиподинамия улахан, оскуола оҕолоро 18 чаас хамсаабаттар, дьиэҕэ, оскуолаҕа олорон, сытан тахсаллар, 70 %-нара хроническай ыарыылаахтар дииллэрэ. Дьиҥэр оҕолор, ыччаттар хамсанан, сүүрэн-көтөн күҥҥэ 3100-4000 килокалорийы ороскуоттуохтаахтар эбит. Кинилэр ити этиилэрин үөрэх миниистирин Евгения Исаевна Михайлованы кытта сүбэлэһэн баран, Баһылыкпар кэпсиибин, оскуолаҕа сүүрүү-көтүү, хамсанан оонньуу уроктарын түөрт чааска тиэрдиэххэ диэн этиибин ылынар уонна ыйаахтары таһаарар: 1999 сылы Оҕо спордун өйүүр сылынан биллэрэр (03.02.1999), 1999-2000 сс оҕолор уонна оҕо спордун сылларынан (22.07.1998), 2000 сыл — Доруобуйа сылынан (17.01.2000). 1999 сыллаах ыйаахха Алдаҥҥа, Ньурбаҕа, Эдьигээҥҥэ республика таһымнаах оҕо спортивнай оскуолаларын интернат көмөтүнэн арыйарга диэн этиини киллэрбиппит. Ити этии ис өйдөбүлэ улахан тутуулары Дьокуускайга эрэ буолбакка, улаатыан, кэҥиэн сөптөөх тыа сирдэригэр тутуохха диэн ис эргиэни тэрийэр баҕа онно этэ. Ыйаах 3.2. диэн кэрчигэр эт-сиин культуратын уонна спорду сайыннарар СГУ факультетын оннугар Институт тэрийэргэ диэн суруллубута.

Ити инниттэн мин үрдүк үөрэҕи салайар Кэмитиэт дьонун кытта билсиим саҕаламмыта. Ордук чуо Кэмитиэт бэрэссэдээтэлэ Роман Романович Ноговицын үлэлиирин саҕана хамсааһыннар саҕаламмыттара. Михаил Ефимович күрэс түһүлгэтин учууталларын бэлэмниир институт тэриллэр буоллаҕына, бэйэҥ онно эбии салайааччынан Борисов курдук үлэлэс диэн этии киллэрбитин, барытын кыайыам суоҕа диэн аккаастаабытым. Ити кыһа кадр аҕыйаҕыттан олох хойут тэриллибиттэрэ. Чурапчы оҕо спортивнай оскуолатын үгэстэригэр олоҕуран, «Школа тренеров» диэн орто үөрэҕи тэрийиэххэ диэн Роман Романовичтыын этиибитин Михаил Ефимович ылынан, Гуляев Михаил Дмитриевичка «баран билис» диэн сорудах биэрбитэ. Гуляев кэлэн баран, “Оннук үөрэх суох буолбут, иккис институту тэрийиэххэ” диэн эппитин Президиэн ылынан, Чурапчыга эмиэ институт арыйбыта уонна тыа сиригэр үрдүк үөрэҕи тэрийдибит диэн киэн туттар этэ. Мин аҕыйах ахсааннаах республикаҕа икки учууталлары бэлэмниир институт наадата суох диэн санаабын эппиппин, Президиэним «Пэдэрээссийэлэр» көҥүллээбэтэхтэр» диэн күлэн эрэ кэбиспитэ. Ол эрэн күн бүгүнүгэр диэри 40 сыл улахан көрдөрүүтэ суох үлэлээбит тренердэри солбуйар дьон көстө иликтэрэ – биһиги санаабыт сөбүн туоһута.

Бу ыстатыйаҕа этиллибит ыччаты кытта үлэ, күрэс түһүлгэтин, туризм эйгэтин өйдөбүллэрэ, ыытыллыбыт тэрээһиннэр ырытыллыбыт ис хоһоонноро сурукка-бичиккэ киирэн тус-туспа ыстатыйа, кинигэ буолан тахсыбыттара. Ол кинигэлэр ааттара уонна ис өйдөбүллэрэ: «Трамплин к славе» (1998), «Твой олимпийский учебник: Учеб. пособие для учреждений образования России (2000), «Прошлое, настоящее, грядущее саха» (2004), «Олоҕу хоһуйууга холонуу» (2007), «Ыччат сайдар аартыктара» (2010), «Историко-культурный контекст воспитания как основа формирования творческих способностей современных школьников» (2018), «Реализация научно-познавательного потенциала Национального парка «Ленские столбы» (2023). Итини таһынан 50-тан тахса билим кинигэлэригэр киирбит, 30-ча хаһыаттарга суруллубут ыстатыйаларым бэчээттэнэн тахсыбыттара. Мин үлэлиир эйгэм ыччаты кытта үлэ кыһатыттан сиэттэрэн итэҕэлбит тиллэр, эппит-сииммит, куппут-сүрбүт, өйбүт-санаабыт чэбдигирэр, билиинэн сайдан идэ ылар политика олоҕор олоҕурар. Ону ааһан, саха кэскилэ олох тутулун олуктарыгар тирэниэхтээҕэ этиллэр. Ол олуктар предпринимателлэр элбиир эйгэлэрин тэрийиигэ, хоту дойду тутуута ойоҕостон тыгар күн күлүгүттэн сэрэниэхтээҕэр, оҥорон таһаарыы сир баайын көрүҥнэринэн күүһүрүөхтээҕэр, хааммытыгар баар аһы бэлэмниир үгэстэрбитинэн туолуохтааҕа этиллэр. Оҕо иитэ ийэ иһиттэн таҥыллан тахсар олуга суруллуохтааҕа, ийэ оҕо таҥарата буоларын быһаарыыга, оскуола үлэтэ уһуйууга, үөрэтиигэ, такайыыга олоҕуруохтааҕа, айылҕаны харыстыыр өй-санаа ити эйгэҕэ дьоҕурдаах оҕолор оскуолаларын тэрийиигэ, сынньалаҥ киһи олоҕун тэтимэ олорор айылҕабыт тэтимигэр сөп түбэһэр тутулугар олоҕуруохтааҕа суруллубуттара уонна салгыы суруллуохтара.

Түмүкпэр, саха дьоно-сэргэтэ аан дойду биллэр-көстөр дьоннорун икки ардыгар ааттара ааттаммыт уолаттарбыт, кыргыттарбыт күрэс түһүлгэтигэр 150-ча буоллулар. Ол кыһа «Правило 10 часов самосовершенстования» диэн сындылҕаннаах бэйэни сайыннарар үлэ түмүгүттэн тахсар ситиһии. Атын олох хайысхаларыгар биир-икки эрэ киһилээхпитин билэбин, уонна үөрэхпит кыһата кэлэр кэмҥэ Баһылыкпыт Михаил Ефимович Николаев «Бэйэбитин биллэриэхтээхпит» диэн политикатын олоххо киллэрэр ини диэн баҕа санаабын тиэрдэбин.

Виктор Ноговицын, 1990-2000 сылларга Саха сирин Правительствотын иһинэн ыччаты кытта үлэҕэ, туризм олоҕун оҥорор, күрэс түһүлгэтин тэрийэр тэрилтэ биир салайааччыта.

Посты о М.Е.Николаеве в моем блоге:

VI Ленские встречи: «Геополитика востока. XXI век». 25 марта 2021 года

Соболезнования Первого Президента Республики Саха (Якутия)

Международная Циркумполярная экспедиция в мае 1994 года!

Роль Первого Президента РС (Я) М.Е.Николаева в развитии внешних связей Республики Саха (Якутия)

Михаил Николаев: Я благодарен своему народу.

Поздравление М.Е.Николаева с наступающим Новым 2021 Годом и Рождеством Христовым!

Выступление М.Е.Николаева на Круглом Столе Ил Тумэн РС (Я) по вопросам местного самоуправления

В день 99-летия Республики! Интервью Первого Президента Михаила Николаева!

Интервью Первого Президента Михаила Николаева в программе «Якутия.Live» НВК «Саха»!

Приветствие Первого Президента Республики Саха Михаила Николаева участникам Первых «Пахомовских чтений»

Выступление Первого Президента РС (Я) в День государственности 27 сентября 2021 года