100-летие Техтюрского сражения Гражданской войны в Якутии

10 июня 2022 года в с. Техтюр Хангаласского улуса Республики Саха (Якутия) прошла торжественная церемония, посвященная 100-летию крупнейшего сражения Гражданской войны в Якутии — Техтюрского сражения 9-10 июня 1922 года. Состоялось открытие памятной таблички с QR кодом, которую создали учащиеся Техтюрской средней школы.

На церемонии приняли участие члены военно-исторического клуба «Красный Восход» из г. Якутска.

На сайте Техтюрская средняя общеобразовательная школа имени А.Д. Широких написано:

Обелиск, посвященный событиям гражданской войны 1922 года
Село Техтюр, Хангаласского улуса.
Время создания обелиска: Сначала был установлен обелиск с именами павших бойцов (примерная дата 1952г). В 1960–ых годах обелиск был по ошибке снесен. В начале 1980–ых, к 60–летию этого события, под руководством преподавателя физкультуры Октемского техникума Захарова Е.Е и двоих его студентов реконструировали ныне стоящий памятник.
Исторические сведения: Это событие вошло в историю как Техтюрский бой. Красные в ответ начали наступление на Техтюр. В Техтюре на тот момент находились отряды численностью около 300 человек. Ими были подготовлены окопы, траншеи. Наступление красных отрядов, произошедшее с ходу без подготовки, потерпело неудачу. На другой день прибыла рота в 100 бойцов, возглавляемая К.К. Байкаловым, которому удалось захватить Техтюр.
Описание памятника: Обелиск расположен у подножия горы на возвышенности рядом со старой частью деревни Техтюр. Стоит на бетонном основании 4 на 4 метра. Сам он сварен из труб 20мм, 15мм и 10мм сечения. Композиция имитирует винтовку со штыком. Раньше на монументе располагался пулемет «Максим», на данное время он отсутствует. На бетонном основании надпись «Слава героям гражданской войны». Автором проекта является Захаров Егор Егорович.
1.Щербаков Иннокентий Ефимович – командир взвода Иркутской губернии (Балаганское), нуучча.
       2.Крылов Павел Максимович – Смоленскай Гжатскай бааһынайа, коммунист, русский.
       3. Романченко Евгений Максимович – командир роты Иркутской губернии, коммунист, украинец.
       4. Дьячковский Семен Иннокентьевич – Амгинский улус, саха.
        5. Мухамедьяров Михаил Николаевич – помощник начальника конной разведки, коммунист.
       6. Потехин Лаврентий Егорович – секретарь комсомола Ой Мураана, местный русский.
        7. Сивцев Григорий Ипатьевич – Байагантайский улус, коммунист, саха.
        8. Хвост Василий Григорьевич – Черниговская губерния, коммунист.
         9. Чупров Иван Яковлевич – Тааттинский улус, саха.
        10. Шарафутдинов Зориф – Якутск, коммунист, татар.
        11. Коркин А.К.
        12. Строев П.И.
        13. Пак Чан Гири – кореец Табаги
        14. Пан Хао Се – кореец Табаги
        15.Иванченко Е- командир пулеметчиков
        16.Стокоз П.И – пулеметчик
        17.Аммосов Д.П- Амгинский улус
        18.Константинов Е.И- Амгинский улус

Обелиск местным ревкомовцам – активистам.
Село Техтюр, Хангаласского улуса.
Время создания обелиска: Памятник был возведен в середине 80-х, под руководством Соркомова Е.Е – директора Техтюрской школы (1983-84 гг.) и местной молодежи.
Исторические сведения: Во время Гражданской войны, на этом месте белогвардейцы убили ревкомовцев –комсомольцев района.
Описание памятника: Данный обелиск воздвигнут на возвышенности в старой части села Техтюр, на улице Каландаришвили. Памятник имеет традиционную усеченную форму со звездой наверху. Обелиск сложен из кирпича и оштукатурен, высота 2 метра.
1.      Никифоров Прокопий Иванович – Дьура.
2.      Голоков Гаврил Михайлович – Еланка.
3.      Голоков Василий Васильевич – Тиит Арыы.
4.      Голоков Михаил Васильевич – Еланка.
5.      Голоков Иван Николаевич – Еланка.
6.      Крылов Дмитрий Михайлович – Еланка.
7.      Петров Михаил Николаевич – Нөмүгү.
8.      Иванов Иван Кириллович.
9.      Сухарев – Тиит Арыы.
10.    Бурнашев Алексей – Еланка.
11.    Бурнашев Петр Иннокентьевич – Еланка.
12.    Голоков Роман Дмитриевич – Тиит Арыы.
13.    Голоков Алексей Николаевич – Еланка.
14.    Голоков Петр Николаевич – Тиит Арыы.

Егор Захаров рассказал об истории установки памятника (на якутском языке)

Прошла торжественная церемония с салютом в честь павших в Гражданской войне.

О Техтюрском сражении в монографии Г.Г.Макарова «СЕВЕРО-ВОСТОК РОССИИ (Якутия, Охотское побережье и Чукотка) в 1921 — 1922 гг.», г. Якутск, 1996 г.

Командование красных войск решило нанести удар южной группировке белых, которая сосредоточилась в селе Техтюр под командой жестокого «заики»——Н.Ф.Дмитриева, около 200 человек. К ним присоединился еще один отряд под командой какого-то царского офицера Николаева, примерно 200 белых. Повстанцы Дмитриева неоднократно нападали на соседнее село Табага, где находился гарнизон красных, охранявший Ленский тракт. В мае этот гарнизон пополнился 70 бойцами из Павловска. В начале июня в связи с открытием навигации по Лене ожидалось прибытие пароходов с регулярными частями Красной Армии из Иркутска. Необходимо было обеспечить безопасность их продвижения до Якутска. 110этому было решено разгромить эту группировку противника.
Накануне решающих сражений 7 июня, совет народных комиссаров ЯАССР в лице его главы П.А.Ойунского и всех наркомов обратился к якутскому народу с воззванием, где подчеркнул, что лучшие сыны якутского народа, малочисленная якутская интеллигенция, составляющая цвет якутской нации, как элемент, наиболее ярко реагирующий на те или иные общественно-политические явления, втянута в гражданскую войну в качестве активного участника и умирает в глухой якутской тайге, как зверь лесной. В результате всего этого Якутскому краю, как и всякой стране, не производящей ценностей, а безумно расточающей их, призрак неизбежного голода и нищеты, духовной и материальной, и вымирание обессиленной, обезглавленной якутской нации». Обращаясь к братьям-якутам, правительство республики предлагало “немедленно прекратить свое, ничем не оправдываемое безумное упорство, возвратиться ко всем мирным очагам и заняться хозяйственным строительством родной всем нам ЯАССР и залечиванием нанесенных ей ран». Совнарком в подтверждение ранее изданных распоряжений ревкома гарантирует всем возвращающимся к мирному труду полную имущественную и личную неприкосновенность. В тот же день совет народных комиссаров за подписью председателя его П.А. Ойунского и других наркомов выразил глубокую благодарность военному командованию и красным войскам за беззаветную храбрость и стой* кость в течение восьми месяцев гражданской войны в своеобразных тяжелых условиях приполярного края. Отмечается глубокое удовлетворение гуманной военно-политической тактикой военного командования ЯАССР.

9 июня под командой кавалера ордена Красного Знамени Г.Д.Нога и его помощника В.А.Егорова 200 красноармейцев перешли в наступление против белых, окопавшихся в окопах, вырытых ими вокруг деревни Техтюр наступали тремя ротами с северо-восточной и северо-западной сторон. Авангард атаковавших, в который входила рота： Романченко, наступал по открытому заболоченному полю и понес большие потери: командир роты Романченко и командир конных разведчиков Крылов были убиты, сам Егоров и помощник командира роты Горбунов были ранены. Этой атакой руководил Егоров. Нога докладывал Байкалову по телефону: “Товарищ командующий — все пропало — подвел Егоров. Они, сабель 80, шли в авангарде, «нажрались» (те были пьяны — Г.М.) и полезли одни в наступление по совершенно ровному лугу, в лоб. Всех их, кажется, прикончили. Небольшая группа добралась до самых изгородей деревни, но н она вся полегла. Мое мнение — надо немедленно отступить, иначе будет поздно…
Байкалов категорически приказал не отступать, то, что 70—80 бойцов на поле, наверно, не все убиты, обычно в таких случаях они просто “пришиты” к земле, и приказал беспрестанно бить из орудия по фронтальным окопам и укреплениям противника. Через некоторое время после этого Байкалов выехал туда с полевым штабом и одной сводной ротой, взяв снаряды для орудия и врача с перевязочными материалами
Байкалов, прибывший 10 июня, по данным штаба белых со 200 красноармейцами, сразу же подготовил и организовал сильное наступление. Для наступления на Техтюр Байкалов, собрав 360 бойцов, разделил их на пять колонн по 50 штыков с пулеметом в каждой колонне. Они пошли в обхват деревни, вне сферы огня противника, и заняли дороги с правой стороны Техтюра
слева был послан небольшой кавалерийский разъезд, чтобы предупредить прорыв между озерами и топями. Шестая колонна, лучшая и ударная, состоявшая из 70 партизан и комсомольцев, осталась у командующего, для прорыва в деревню под командой И.К.Некундэ-Жарных.
По сигналу орудийного выстрела после захода солнца 10 июня все колонны пошли в атаку с интервалом около 150—200 шагов одна за другой. Конный разъезд ударил по правому флангу белых. В то же время орудие било беспрерывно по окопам и домам деревни, где скопились повстанцы. Противник не выдержал стремительного натиска красных и обратился в бегство.
Большинству белых удалось спастись бегством. Байкалов с досадой до боли отмечал, что почему он не послал головной колоний кавалеристов — «мы сразу стали бы хозяевами положения”, те не выпустили бы врага из окружения.
По окончательным данным красного командования, противник в этом двухдневном бою потерял убитыми 40 человек, раненными 60 и попавшими в плен 17 человек. У Байкалова — другие данные.

Штаб белых распространил среди населения информационную сводку о потерях красных в Техтюрском бою, тогда как о своих потерях красное командование нигде не сообщало. В этой сводке сказано, что 9 июня вечером красных высадилось около 300 штыков. 10 июня из города получили подкрепление в 200 штыков. После боя узнали, что красных убито 120 человек, ранено 60, преимущественно русские и корейцы, а якуты-красноармейцы, введенные в бой, почему-то спаслись. Эту сводку подписали А.А.Рязанский — начальник штаба Ленского Добровольского отряда и гвардии капитан Земфиров — начальник штаба «армии» белых. Надо полагать, что жертвы красных здесь преувеличены штабом белых в целях пропаганды своей силы, тем более что после боя установлено: из 70—80 красных, пришитых к земле под огнем противника больше половины уже “воскресли».
Байкалов писал: «Техтюрский бой кончился для нас “Пирровой победой» (конечно, в мизерном масштабе) — мы чересчур дорого заплатили за эту победу. Но морально-политическая сила контрреволюции этим боем была опять-таки сильно поколеблена. А значительное ослабление морально-политических сил во всех войнах всегда означало собой общее поражение.

Пленных после соответствующей беседы отпустили по домам. На вопрос, почему они пошли против советской власти, пленные отвечали: «Советская власть сильно обижала”一 повинности и бесчинства разных отрядов, незаконные репрессии, а главное, чт0 от них брали много, а никаких товаров не давали. Им разъяснили что они должны рассказать всем, что кровь белых не нужна красным, что мы 一 не звери. Всех, кто будет сдаваться, мы пальцем не тронем и отпустим сразу домой. Но если второй раз поднимутся на войну против советов и попадутся в плен, то будем судить их.— предупреждал К.К. Байкалов.

После боя специальная комиссия во главе с заместителем военкома Розовым проверяла следы кровавых преступлений белых в Техтюре. Она установила, что белые расстреляли 17 крестьян со следами насилия, их закопали в сгоревшем доме. 12 июня комиссия вырыла трупы, из них двое подвергались медицинскому осмотру. Остальных ввиду разложения тревожить не стали, но установили, что тела резаны ножами и рублены шашками. После этого трупы закопали.

В сайте газеты «Хангалас» 10.06.2022 г. вышла статья краеведа Н.С.Ильина:

Төхтүрдээҕи кыргыһыы туһунан тугу билэбитий?
Быйылгы үбүлүөйдээх, Саха сирэ автономияны ылбыта 100, улууспутугар История өйдөбүнньүк сыла биллэриллибитинэн Хаҥаласка буолан ааспыт событиелары билэрбитин суобаспыт ирдиир.
Саха сиригэр былаас былдьаһыытын ухханыгар ытыалаһыы буолбут сирдэриттэн биирдэстэринэн Төхтүр этэ. Сэбиэскэй былааһы утары турааччылар 1922 сыл сааһыары Нестор Каландаришвили этэрээтигэр саба түһүү кэнниттэн охсуһалларын тохтоппотохторо. Арҕаа Хаҥалас олохтооҕо Николай Дмитриев-Кэлэҕэй хамандыырдаабыта, этэрээтэ «Ленскэй авангарднай» саха-норуодунай аармыйата дэнэрэ.
Нестор Каландаришвили этэрээтигэр саба түһүү кэнниттэн Дмитриев дьоно балачча сэбилэммиттэр.
Кыргыһыы бэс ыйын 9-11 күннэригэр буолбута. Маҥнайгы күн 80 байыастаах Егоров этэрээтэ биир буусканан ытыалаабыта, бэс ыйын 10 күнүн киэһэтигэр Н.Ф. Дмитриев-Кэлэҕэй дьонун мунньан төгүрүйүүгэ киирээри гынныбыт диэн аҕыйах киһини хаалларан баран түүн Төхтүргэ барбыттара. Бэс ыйын 11 күнүгэр дэриэбинэҕэ хаалбыт дьоно ытыалаһаллара, “кыһылларга” билиэн түбэһимээри бэйэлэрин дэлби тэптэринэллэрэ, сорохтор уматыналлара, хабарҕаларын бысталлара.
Сэрии кэннэ ааҕынан көрбүттэрэ «кыһыллартан» 18 киһи өлбүт, 54 киһи бааһырбыт, «үрүҥнэртэн» 20 киһи сүтүктэнэн күрээбиттэр.
От ыйын саҥатыгар Н.Ф. Дмитриев-Кэлэҕэй Покровскайтан иһэр кыһыл этэрээтин аһаҕас сиргэ таһааран кыргаары этэрээтин икки аҥыы арааран байыастарын тыаттан туруору мырааны түһэн Төхтүргэ баар кыһылларга саба түһэр. Ону Покровскайга телеграбынан биллэрбиттэрэ. Улахан этэрээти ыыталлар. Иккис этэрээт Алаас Баһа диэн сиргэ тоһуйан саба түһэр, 10 киһилэрин сүтэрэллэр. Төхтүрдээҕи кыргыһыыга өлбүт кыһыл байыастары бөһүөлэк кытыытыгар таһааран көмпүттэрэ уонна обелиск туруорбуттара. Бу кыргыһыы кыттыылааҕа М.Ф. Шепелев ахтарынан, барыта 18 киһи көмүллүбүт.
1957 сыллаахха Өктөөп өрөбө-лүүсүйэтин 40 сыла туолуутунан сибээстэн уонна Саха Сирэ Россия судаарыстыбатыгар холбоспута 325 сылын туолуутугар Орджоникидзевскай оройуон үбүлүөйүнэй хамыыһыйатын уурааҕынан Төхтүрдээҕи кыргыһыы дьоруойдарыгар анаан көстөр сиргэ пааматынньык тутарга быһаарбыта. Итиннэ ороскуоттуурга 3000 солкуобайдаах үп көрүллүбүтэ биллэр. Онон маннык суруктаах: «Слава героям Гражданской войны, павшим 10-11 июня 1922 года в боях в с. Техтюр» пааматынньык турбута.
Ол өйдөбүнньүк 1970 сыллар саҕаланыыларыгар Покровскай-Дьокуускай айан суола асфальт оҥоһулларыгар күрдьүллүбүтэ. 1980 сыллаахха Орджоникидзевскай оройуон салалтата үп көрөн пааматынньыгы саҥардан оҥоттороругар Өктөм оскуолатын учуутала Захаров Егор Егорович бэйэтэ эскизтээн тимиртэн-бетонтан оҥорбута билиҥҥэ дылы көстүүлээх, урукку сириттэн үрдүк сиргэ дьэндэйэн турар.
Кэлэр көлүөнэ умнубатын туһугар быйылгы үбүлүөйдээх сылга, Сахабыт сирэ чэчирии сайдан кэлбитигэр, бэйэлэрин сырдык тыыннарын толук уурбут интернациональнай буойуттарбытыгар сүгүрүйэн туран, санаан, ахтан ааһар ытык иэспит буолар. Ону үйэтитэн улуу буойуттарбытыгар ахтыы кэпсээннэр суруллубуттарын сурукка тиһэн өссө төгүл ыччаттар өйдүү-чиэстии сырытыннар диэн бу суруйабын.
Төхтүрдээҕи кыргыһыы туһунан суруйааччы Исай Никифоров суруйбута. Кини аҕата ревкомовец Прокопий Иванович Никифоров бандьыыттар илиилэригэр киирэн ытыллан Төхтүр сиригэр көмүллэн сытар. Исай Никифоров онон бу Төхтүрдээҕи кыргыһыы туһунан элбэҕи билэн «Отут биэс сыллааҕыта» (Төхтүрдээҕи кыргыһыы)» диэн 1959 с. сэрии кыттыылаахтарын ахтыыларынан айымньы суруйбутун биир дойдулаахпыт, учуонай Тамара Самсонова «Күн тахсыыта» кинигэтигэр киллэрбитэ. Бу күннэргэ Төхтүрдээҕи кыргыһыы 100 сылынан ону кытары билиһиннэриим.
Отут биэс сыллааҕыта (Төхтүрдээҕи кыргыһыы)
— Үс сүүсчэкэ киһилээх бандьыыт этэрээтэ субу күөл үрдүгэр, томтор оройугар буору хастан, киэҥ сири иилии тайаан сыппыта, — диир Төхтүр сэриитин кыттыылааҕа, кырдьаҕас коммунист, персональнай пенсионер Николай Михайлович Ефремов уонна бүтэйэ оспут, хайы-үйэ анна кырыһырбыт окуопа оннун ыйан көрдөрөр. — Киһини-сүөһүнү кыыллыы кыдыйбыт, нэһилиэнньэ баайын-дуолун халаан аһаабыт-таҥныбыт бандьыыттар 1922 сыллаахха саас көммүт кэмнэрэ этэ. Кинилэр кулун тутар 6 күнүгэр Сибииргэ партизанскай хамсааһын сирдьитэ Нестор Александрович Каландаришвили штабын Хахсык боротуокатын буомугар саба түһэн трехлинейка саалары, биир ручной пулеметы былдьааннар бэркэ сэбилэммиттэрэ, — диэн Николай Михайлович салгыы кэпсиир.
Төхтүргэ сэрии буолбут хонуутун кэрийэ хаамабыт. Кырдьык да, кэлэр-барар суоллары тула кэтииргэ табыгастаах сир эбит — арҕаа өттө ото-маһа суох, үрдүк, килэмэн хайа. Хоту өттүгэр куталаах, кулуһуннаах, синньигэс күөл туора түһэн сытар. Илин өттө — боротуока, соҕуруу диэкинэн уулаах дириҥ аппа иилии эргийэн турар. Бандьыыттарга бу сир табыгастааҕын, манна олохтоох Виноградов учуутал уола ыраахтааҕы армиятыгар сапернай чааска сулууспалаабыт байыаннай үөрэхтээх киһи ыйан, былааннаан биэрбитэ үһү. Онон да эбит буолуо, ханан эмэ кыһыл этэрээтэ киириэхтээх аппаларын, хаспахтарын, бүөм сирдэр ахсын окуопа хаһыллан саалаах дьоннор туруоруллан испиттэр.
Итинник окуопалары Арҕаа Хаҥалас улууһун нэһилиэктэрин ревкомнарын үлэһиттэрин тутуталаан ылан, саа уоһунан тирии сылдьан хастарбыттар. Окуопа хаһыытын үлэтэ бүтэрин кытта, алта-сэттэ ревкомовеһы кэдэрги кэлгийэн баран ытыалаабыттар.
Төхтүргэ бандьыыттар түмүллэн, дьону кыыллыы өлөртөөн эрэллэрин саҥа билбит Саха сирин доброволецтарын таб. Романченко Е.М. командирдаах сүүс биэс уонча киһилээх этэрээтэ Дьокуускайтан тахсан Хахсык сиригэр Куллаты үрэҕин төрдүгэр тохтообута.
Ол туһунан Ефремов Н.М. бу курдук кэпсиир:
— Саабытын сүгэн, уонча көлөлөөх обуоспутун илдьэ кэлэн Төхтүр хоту уһугар, хайа анныгар тохтообуппут. Бандьыыттар окуопаларыттан биэрэстэ кэриҥнээх сир этэ. Бастаан хам-хаадьаа ытыалаан көрөн баран, буулдьалара тиийбэтин билэн тохтообуттара.
Түспүт сирбитигэр тохтоон, тото-хана аһаан, сэппитин-сэбиргэлбитин өссө биирдэ бэрэбиэркэлээн бүтээппитин кытта, командирбыт таб. Романченко Е.М. биһигини барыбытын ыҥыртаан ылбыта уонна: «Төхтүр сэриитэ Дьокуускай куорат дьылҕатын быһаарар. Бандьыыттар Төхтүргэ олорон күүстэрин хаҥатар итиэннэ Дьокуускайга саба түһэр былааннаахтар. Ити былааны биһиги үрэйэр эбээһинэстээхпит», — диэбитэ. Балаһыанньа дьиҥэр да ити курдук этэ.
Төхтүр сэриитигэр аҥаардас доброволецтар, коммунистар уонна комсомолецтар талыллан кэлбиттэрэ. Кинилэр Советскай былаас иһин бэриниилээхтэрин, харса суохтарын Саха сиригэр бу иннинэ буолуталаабыт сэриилэргэ кыттан, хаста эмэ көрдөр-төөбүт дьон этилэр.
Саха сиригэр Советскай былаас олохтонорун иһин охсуһууга дойду бары муннуктарыттан партия ыыппытынан, уонунан ахсааннаах атын-атын тыллаах норуоттар саа-саадах тутан кыргыспыттара. Эмиэ ити курдук Төхтүр сэриитигэр нууччалар, украинецтар, грузиннар, татардар, кореецтар, сахалар уонна да атын омуктар бааллара.
Сатыы сэриини кытта сэргэ Куллатыы үрэҕин туораан, бэс чагдалаах хайаны үрдүнэн кыһыл этэрээтин уонча байыастара баара суоҕа биир пушкалаахтарын соһон, бандьыыттар штабтарын туһунан тумустаан киирбит хайа арҕаһыгар туруорбуттара.
Атака бэс ыйын 10 күнүгэр күнүс саҕаламмыта. Кыһыл этэрээтин сорох байыастара саҥардыы ыһыллан бүппүт бурдук бааһынатыгар хаптайан, даарда, суха суолун устун сыылан, командирдара таб. Романченконы батыһан киирэн испиттэрэ. Отучча аттаах байыастар дэриэбинэ хотугу өттүгэр баар икки күөл икки ардынан харса суох саба сүүрдэн киирбиттэрэ, сыгынньах саабылалара килбэҥнииллэрэ, бастаан испит командир хатан куолаһа ыраахха диэри дуораһыйара.
Аттаах, сатыы кыһыл гвардеецтар дэриэбинэ икки өттүттэн чугаһаан киириэхтэригэр диэри ыппакка сыппыт бандьыыттар сааларын буруолара субулларын кытта буулдьалар сыыгынастылар, кыһыл этэрээтин икки станковай пулеметтара «максимнар» үлэлээн күпсүйдүлэр. Күөл билиитинэн испит аттаах кыһыл гвардеецтар хомус кэннигэр түһэн ытыалаатылар.
Түгэн икки ардыгар хонуунан киирэн испит байыастар сааларын тыаһа «ах» баран ылар, кинилэр тапталлаах командирдара Романченконы икки гвардеец кэлэн наһыылкаҕа ууран хахха сиргэ илдьэллэр. Евгений Максимович Саха сиригэр Советскай былаас олохтонорун иһин охсуһууга Төхтүргэ олоҕун биэрбитэ. Кини Дьокуускайдааҕы реальнай училищеҕа үөрэммитэ. 1921 сыллаахха олунньуга кыһыл командирдар курстарыгар үөрэнэн кэлээт, үс хонон баран, взвод командирдарын Абаҕа сэриитигэр атаарыллыбыта. Онно бандьыыттары урусхаллааһыҥҥа бааһырбыта. Онтон рота командирынан анаммыта. Павловскайга мустубут үгүс ахсааннаах бандьыыттарга бэрт сатабыллаах хас да саба түһүүнү оҥортообута.
— Командирбытын ким солбуйар? — диэн ыйыппыттыы кыһыл гвардеецтар сирэй-сирэйдэрин көрсөллөр.
Саа тыаһын уҕарааһына өр буолбата:
— Истиҥ, мин командабын! — синьиэлэ суох, кугас гимнастеркалаах эдэр киһи сулбу ойон турар, сыгынньах бэстилиэтинэн далбааттыыр. Бу взвод командира, кыһыл этэрээтигэр доброволеһынан киирбит Иркутскай көбүөрүнэҕэ Балачанскай куоракка төрөөбүт Щербаков Иннокентий Ефимович этэ. Кыһыл этэрээтэ саҥа командир салалтатынан эрдээхтик иннин диэки сыылан, саа, пулемет буулдьатынан бандьыыттары сабыта сынньан урут бэлиэтии көрүллүбүт табыгастаах хахха буолар туора хоһуруо иһигэр түспүтэ.
Бу хоһуруоттан кыһыл гвардеецтар баара эрэ икки сүүсчэкэ метрдаах сиргэ окуопаҕа сытар бандьыыттары ытыалыыллар. Төхтүрдээҕи сэрии кыттыылааҕа Николай Михайлович Ефремов ити кырыктаах хапсыһыы туһунан бу курдук кэпсиир:
— Туора хоһуруоҕа миигин кытта кэккэлэһэ сыылсан киирбит кореецтар Пак Хао Се, Пак Чан Гири (Табаҕа дьаамын олохтоохторо) уонна Дьокуускай куорат олохтооҕо, татар Шарафутдинов Зариф охсуһууга уһулуччу хорсун-хоодуот быһыыны көрдөр-бүттэрэ. Пак Хао Се томтор оройугар тахсан, атаҕын хатыйа уран олорон, сиирэ-халта түһэн кыһыыра турар буулдьа уотун кэрэйбэккэ, дьоһунаан кыҥыы-кыҥыы хас да мүнүүтэ устатыгар ытыалаабыта. Кини бандьыыттар буулдьаларыттан табыллан охтоотун кытта, биһиги төһө эмэ буойа сатаабыппыт үрдүнэн Пак Чан Гири уонна Шарафутдинов томторго сүүрэн тахсан, биирдэһэ эмиэ олорон эрэн, иккиһэ туран эрэн ытыалаабыттара.
…Бандьыыттар табыгастаах сиргэ эрдэ бэлэмнэнэн олорбут буоланнар, ордук улахан хоромньуну аттаах кыһыл гвардеецтарга таһаарбыттара. Сорох байыастар аттар өлүктэрин үрдүлэринэн хайа тэллэҕэр тахсыталаабыттара. Хомойуох иһин, оччотооҕуга кыһыл этэрээтигэр саа сэп аҕыйах этэ. Хайа үрдүнэн аҕалыллыбыт баара эрэ биир пушка сатаан туруоруллубакка эрэйдээбитэ уонна үрдүк хайа үрдүттэн чугас сиргэ таҥнары ытарга итиэннэ сыалы булларарга күчүмэҕэй этэ. Онон пушканан маҥнайгы күн ытыалааһын соччолоох туһаны биэрбэтэҕэ, үксүгэр снарядтар өстөөх окуопатын ааһан илин боротуока диэки түһүтэлээбиттэрэ, сорох снарядтар дэриэбинэ уһугар турар дьиэлэр тиэргэннэрин күрүөлэригэр эститэлээбиттэрэ.
Сэрии бүтүүтүн саҕана, бандьыыттар хотторор уһуктарыгар тиийэн сыттахтарына, Дьокуускай куораттан Байкалов бэйэтинэн тахсан ытыалаабыта, онон снарядтар өстөөх окуопатыттан атын сиргэ түспэт буолбуттара. Өлөрдүү куттаммыт үрүҥ бандьыыттар өрүс хааһын хара сыырын анныгар түһэ-түһэ аттаах атынан, сатыы атаҕынан куоппуттара. Кинилэр тобохторо Нөмүгү сиринэн кэлэннэр, өрүү дурда-хахха оҥостор тыаларын түгэҕэр түспүттэрэ.
Онон Төхтүргэ икки түүннээх, үс күннээх кырыктаах кыргыһыы түмүгэр бандьыыттар атах-балай куотаннар, тыыннарын нэһиилэ тэскилэппиттэрэ. Ол да буоллар хара дьайдаахтар кыһыл этэрээтин доброволецтарын, коммунистары итиэннэ комсомолецтары, билигин ааттара биллэринэн 21 бастыҥ дьону өлөртөөн, уматалаан барбыттара. Геройдуу өлбүттэр истэригэр: Аммосов Д.П., Дьячковскай С.И., Константинов Е.И. (Амма улууһун дьоно), Потехин Л., Крылов П.М., Никифоров П.И., Голоков Г.М. (Арҕаа Хаҥалас улууһун дьоно), пулеметнай команда начальнига Иванченко Е., пулеметчик Стокоз П.И., кавалерийскай взвод командира Мухамедьяров М.Н., взвод командира Щербаков И.Е. уонна да атыттар Саха сиригэр Советскай былаас олохтонорун иһин охсуһууга тыыннарын толук уурбуттара.
Кыргыһыы буолбут сиригэр билигин Каландаришвили аатынан колхоз комплекснай биригээдэтэ олорор үгүс тутуулардаах дэриэбинэтэ баар. Бу колхоз дьоно, райсовет исполкома пааматынньык тутуутун матырыйаалын тиэйэн аҕалан биэрдэҕинэ, бөҕө уонна үчүгэй көстүүлээх гына тутан биэрэргэ ылыннылар.
Быйыл сайын оройуон үгүс оскуолаларын оҕолоро, историк учууталлар салалталарынан, элбэх историческай сирдэргэ, кыргыһыы буолбут хонууларыгар, геройдуу охсуһан өлбүт байыастар көмүллүбүт сирдэригэр, Серго Орджоникидзе олорбут, үлэлээбит дьиэтигэр экскурсиялары, походтары тэрийиэхтэрэ. Сэрии кыттыылаахтарын ахтыыларын истиэхтэрэ. Итинник былааннар билигин оҥоһуллан пионерскай тэрилтэлэринэн бигэргэтиллэн тураллар.
Николай Ильин
«Ханалас» хаьыат сайтыттан: https://xn--80aaaaaqpp6as1cq2a.xn--p1ai/article/60502

Техтюрское сражение Гражданской войны — это двухдневное сражение местного населения, белоповстанцев с охотничьими ружьями под командованием местного жителя Дмитриева против регулярных частей Красной Армии, интернационалистов из Европы и Азии, вооруженных пулеметами и артиллерийскими орудиями… И соотношение сил — 300 повстанцев против 360 красноармейцев показывает силу духа белоповстанцев…

И спустя 100 лет снова над нами реет российский триколор, и нашей родной республике, родившейся в боях Гражданской войны, исполнилось 100 лет!