Саха омук быраабын, сайдар суолун туһугар туруорсубут өбүгэлэрбит туһунан кинигэ «Книга года: Сибирь-Евразия — 2022» конкурска кыттыһар

Предтеча кинигэ сүрэхтэниитэ СӨ Ил Түмэнигэр 2021 сыл ахсынньы 3 күнүгэр, Хаҥалас улууһугар кулун тутар 3 күнүгэр, Уус-Алдаҥҥа муус устар 4 күнүгэр Тумулга, 8 чыыһылатыгар Бороҕон уонна Мүрү нэһилиэктэригэр буолан ааспыта.

Балаҕан ыйын 16-18 күннэригэр Новосибирскайга буолар «Книжная Сибирь» фестивальга «Предтеча» кинигэ «Лучшая краеведческая книга» номинацияҕа кыттар буолла.

Бу страницаҕа куоластааһын буола турар: https://www.bibliosib.ru/attendees/prize/62ea3fc93496e11b9cb2ac5c .

Хаҥаласка уонна Уус-Алдаҥҥа булан ааспыт «Предтеча» кинигэ сүрэхтэниилэрин мэмиэннэрэ.

Хаҥалас хаһыат сайтыгар:

«Предтеча» кинигэ сүрэхтэниитэ

Покровскайга бибилэтиэкэ дьиэтигэр буолла Бу саха бастакы интеллигенциятын төрүттээччилэр Хаҥаластан Софрон Сыранов, Илья Шадрин, Уус Алдан улууһуттан Алексей Аржаков, норуокка биллибитинэн Сэһэн Аржаков саха норуотугар анаабыт олохторун туһунан историческай докумуоннарга олоҕуран суруллубут дьоһун кинигэ Хаҥалас сиригэр сүрэхтэниитигэр Уус Алдан улууһуттан дьоһун делегация, кинигэҕэ үлэлээбит биир дойдулаахтарбыт, Илья Шадрин хаан аймахтара Галина Шадрина, Юлия Дьячкова (Шадрина) кыттыылаах кэлэн бардылар.
Тэрээһини Саха норуодунай суруйааччыта Павел Харитонов, бибилэтиэкэр Валентина Колесова иилээн- саҕалаан ыыттылар.

Дьоһун событиенан мустубут дьону улуус баһылыга Олег Иринеев истиҥник эҕэрдэлээтэ, Хаҥаласка История Өйдөбүнньүгүн сыла биллэриллибитин, онно бу кинигэ күн сирин көрүүтэ улахан суолталааҕын бэлиэтээн аһарда уонна кинигэни бэлэмнээн таһаарбыт улахан бырайыак ааптарыгар Ил Түмэн дьокутаатыгар общественнай диэйэтэл Александр Жирковка, Илья Шадрин олоҕун чинчийэ элбэх сэдэх матырыйааллары хомуйан үлэлээбит Галина уонна Юлия Ефимовналарга махталын тириэртэ, улуус дьаһалтатын Махтал суруктарын туттарда. Кини бу история чаҕылҕай түгэннэрин үйэтитиигэ чинчийии үлэ салҕанарын этэн туран, улуус дьоно-сэргэтэ, кыраайы үөрэтээччилэрэ утумнаах үлэни салгыы ыыталларыгар баҕа санаатын тириэртэ.

Бастакы Президеммит Михаил Николаев көмөлөһөөччүтэ Николай Барамыгин бу сыллар тухары үөрэҕирии сайдыытыгар Михаил Ефимович улахан болҕомтотун ууран кэлбитин бэлиэтээн туран, маннык кинигэ ыччаты иитиигэ, историяны үөрэтиигэ улахан суолталааҕын эттэ. Кини саха чулуу дьоно оннооҕор икки-үс үйэ анараа өттүгэр үөрэх, билии сайдыыга тириэрдиэхтээҕин билэн биһиги судаарыстыбаннастаах, бэйэбитин көмүскэнэр кыахтаах дьон буоларбытыгар турууласпыттарын, норуоттарын интэриэһин туруорса Российскай империя ыраахтааҕыларыгар тиийэ сылдьыбыттарын, ситиилэммиттэрин бэлиэтээн аһарда.
Бу тэрээһиҥҥэ кинигэ, чулуу дьоммут тустарынан үгүс үтүө тыл этилиннэ. Улуус мунньаҕын салайааччыта Анатолий Антонов, Нөмүгү нэһилиэгин баһылыга Наум Устинов, кыраайы үөрэтээччи учуутал Прокопий Ноговицын санааларын үллэһиннилэр, кинигэни бэлэмнээн оҥорбут дьоҥҥо махталларын тириэртилэр. Нөмүгү уран тарбахтаахтара Софрон Сыранов үбүлүөйдээх тэрээһиннэрин көрсө худуоһунньук Михаил Носов уруһуйуттан сиэттэрэн тиктибит сахалыы таҥастарын кэлэн көрдөрөн аастылар.

Бу күн Галина Шадрина кинигэҕэ матырыйаалы түмүү түгэннэриттэн кэпсээтэ, Юлия Дьячкова салайааччыларга Александр Жирковка, Анатолий Добрянцевка махтанна, олус кичэллээхтик үлэлииллэрин, историяны докумуоннарга олоҕуран тилиннэрэллэрин бэлиэтээн аһарда.
Олохтоохтор ыалдьыттары астына көрүстүлэр. Уус Алдан улууһун баһылыга Алексей Федотов, Сэһэн Ардьакыап аатынан улуус историятын түмэлин сотруднига Зоя Белолюбская «Предтеча» кинигэ инники олохпутугар суолталааҕын, Сахабыт сирин элбэх омуктаах норуота иллээх, уйгулаах олох туһугар сомоҕолоһоллоро бириэмэ ирдэбилэ буоларын эттилэр, бииргэ үлэлииргэ санааны түмэргэ ыҥырдылар. Аны саас кинигэни билиһиинэрии Бороҕоҥҥо буолуохтааҕын иһитиннэрдилэр. Көрсүһүү олус истиҥник ааста, элбэх саҥаны биллибит, иһиттибит. Хамсыгынан сибээстээн сорох дьон куйаар ситиминэн тахсан кэпсэтиигэ кытыннылар.
Кинигэ билиһиннэриитин кэнниттэн мин Уус Алдан улууһун баһылыга Алексей Федотовы кытары кылгастык кэпсэтэн аастым:
— Биһиги улууска элбэх кинигэ кэлин сылларга тахсар буолла. Олор ортолоругар бу «Предтеча» суолтата олус улахан,ыччаты чулуу дьоммут холобурдарыгар иитэр айымньы буолар. Билигин биһиги дьоммут Лөгөй Тойон туһунан кинигэни таһаараары сылдьаллар. Онтон улууспут олохтоохторо билигин аны сайыҥҥы улахан Спортивнай оонньууларга бэлэмнэнэллэр. Хаҥаластары хайаан даҕаны кэлэн көрүҥ диэн ыҥырабыт! Оонньуулары көрсө нэһилиэктэрбитигэр элбэх күрэхтэһиилэр, араас куонкурустар буола тураллар. Көрсүөххэ диэри! — диэтэ Алексей Васильевич.
Людмила Аммосова
Хаҥалас хаһыат сайтыгар: https://xn--80aaaaaqpp6as1cq2a.xn--p1ai/article/44603

Мүрү саһарҕата хаһыакка Тумулга сүрэхтэнии:

Тумулга «Предтеча» кинигэ сүрэхтэннэ

Саха АССР 100 сылын көрсө саха бастакы интеллигенциятын төрүттээччилэр, өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа үөскүүрүгэр олугу уурбут сүдү дьоммут Софрон Сыранов, Алексей Аржаков-Сэһэн Ардьакыап, Илья Шадрин олохторун, уопсастыбаннай үлэлэрин туһунан Саха Өрөспүүбүлүкэтин Судаарыстыбаннай Мунньаҕын (Ил Түмэн) ыҥырыытын бэрэссэдээтэлэ, дьокутаат, историческай наука кандидата Александр Жирков бырайыагынан, салайыытынан тахсыбыт «Предтеча» кинигэ сүрэхтэниитэ Бороҕон нэһилиэгэр үрдүк тэрээһиннээхтик ыытылынна.
Кинигэ сүрэхтэниитигэр «Үйэлэри өтө көрөн» бөдөҥ уопсастыбаннай-политическай деятеллэргэ аналлаах нэһилиэк историятын көрдөрөр кинигэлэр, олохтоох музей фондаларыттан, матырыйааларыттан улахан быыстапканы нэһилиэк олохтоох музейа, А.Р. Халдеева аатынан модельнай сельскай библиотека, «Доҕордоһуу» музейа туруордулар, сырдаттылар.

Үөрүүлээх тэрээһиҥҥэ «Түмсүү» сынньалаҥ киинин «Айыллан» норуот тыйаатырын артыыстара биир дойдулаахпыт, кыраайы үөрэтээччи, историк Зоя Петухова «Сэһэн олоҕо» суруйуутуттан быһа тардан көрдөрдүлэр. В.М. Прокопьев аатынан Тумул орто оскуолатын иккис, бэһис кылааһын үөрэнээччилэрэ Сэһэн Ардьакыап туһунан монтаһы аахтылар.

Кинигэни ырытыыга историческай наука доктора Пантелеймон Петров, олохтоох музей салайааччыта, кыраайы үөрэтээччи Акулина Сокольникова Сэьэн Ардьакыап сыдьааннарын сырдатан кэпсээтилэр. Бороҕон нэһилиэгин баһылыга Василий Алексеев бу историческай кинигэҕэ үлэлэспит, сүҥкэн кылаатын киллэрбит Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы Александр Жирковка «Бороҕон нэһилиэгин бочуоттаах олохтооҕо» бэлиэни үөрүүлээх быһыыга туттарда, ыраахтан кэлбит ыалдьыттарга Семен Алексеев «Сыҥаах бороҕоттор» кинигэтин бэлэх уунна.
Александр Жирков «Предтеча» кинигэ киирии тылыгар СӨ маҥнайгы бэрэсидьиэнэ Михаил Николаев саха бастакы интеллигенциятын төрүттээччилэри, өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа үөскүүрүгэр олугу уурбут сүдү дьоммутун Софрон Сырановы, Алексей Аржакову уонна Илья Шадрины үрдүктүк сыаналааһынын тоһоҕолоон бэлиэтээтэ уонна дириҥ махталын тиэртэ.
Бороҕон нэһилиэгин дьонун-сэргэтин аатыттан, кинигэ сүрэхтэниитигэр ыраахтан-чугастан кэлэн кыттыыны ылбыт Ил Түмэн Мунньаҕын бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччыта Александр Жирковка, ыалдьыттарбытыгар, биир дойдулаахтарбытыгар махталбытын тиэрдэбит.
Светлана Прудецкая, библиотекарь, уопсас. кэрэсп. Тумул
Мүрү саһарҕата хаһыакка: https://xn--80aahjj1a2au6hb.xn--p1ai/article/49326

Мүрү саһарҕата хаһыакка:

Бороҕон уонна Мүрү нэһилиэктэригэр “Предтеча” кинигэ сүрэхтэниитэ үгүс киһини түмэ тарта

Саха АССР 100 сылын көрсө саха бастакы интеллигенциятын төрүттээччилэр, өрөспүүбүлүкэбит судаарыстыбаннаһа үөскүүрүгэр олугу уурбут сүдү дьоммут Саха сириттэн Арассыыйа империятыгар маҥнайгы дьокутаат Софрон Сыранов, Бороҕон улууһун кулубата Алексей Аржаков-Сэһэн Ардьакыап, Хаҥалас улууһун кинээһэ Илья Шадрин олохторун, үлэлэрин туһунан V ыҥырыылаах Саха Өрөспүүбүлүкэтин Ил Түмэнин Бэрэссэдээтэлэ, ытыктыыр биир дойдулаахпыт Александр Жирков саҕалааһынынан, салайыытынан уонна ааптардартан биирдэстэрин быһыытынан суруйуутунан “Айар” кинигэ кыһатыгар тахсыбыт “Предтеча” кинигэ сүрэхтэниитэ Уус Алдан улууһун Бороҕон уонна Мүрү нэһилиэктэригэр үгүс дьону түмэ тардан буолан ааста.
Уопсастыбаннаһын улахан болҕомтотун тардыбыт кинигэ сүрэхтэниитигэр Дьокуускай куораттан, Хаҥалас уонна Нам улуустарыттан дэлэгээссийэлэр, учуонайдар, кыраайы үөрэтээччилэр, мусуой, бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ, суруналыыстар улахан бөлөхтөрө кэлэн, ону тэҥэ улууспут салалтата, нэһилиэктэрбит баһылыктара, оскуолалар дириэктэрдэрэ, үөрэх, култуура, о.д.а эйгэ үлэһиттэрэ муһуннулар.
Софрон Сыранов уонна Илья Шадрин дойдуларыттан Хаҥалас улууһуттан улуус баһылыга Олег Иринеев салайааччылаах бөлөххө V ыҥырыылаах Ил Түмэн Бэрэссэдээтэлин бастакы солбуйааччы, экономическай наука кандидата Анатолий Добрянцев, саха норуодунай суруйааччыта Николай Харитонов – Ойуку уо.д.а., Нам улууһуттан улуус баһылыгын бастакы солбуйааччы Петр Абрамов, II Хомустаах нэһилиэгин баһылыга Лев Новгородов, Дьокуускай куораттан кинигэ ааптардарыттан биирдэстэрэ, историческай наука доктора Андриан Борисов, Илья Шадрин удьуордара Галина уонна Юлия Ефимовалар, кинигэ научнай консультана, историческай наука кандидата Пантелеймон Петров, 2016-2020 сс. СӨ үөрэҕин миниистиринэн үлэлээбит, билигин “Кэлэр көлүөнэ” пуонда генеральнай дириэктэрэ Владимир Егоров, Саха национальнай архыыбын дириэктэрэ Петр Румянцев, Саха национальнай бибилэтиэкэтин дириэктэрэ Саргылана Максимова, биир дойдулаахтарбыт: биллиилээх уопсастыбаннай диэйэтэл Анастасия Божедонова, суруналыыс, Күлүмнүүр бириэмийэтин лауреата Иван Ушницкай, Сэһэн Ардьакыап биографиятын үөрэтээччи Зоя Петухова, “Кэскил – Юность Севера” хаһыат сүрүн эрэдээктэрэ Татьяна Жиркова, ХИФУ үлэһиттэрэ, суруналыыстар кэлэн кытыннылар.

Бу күн Күлүмнүүр дыбарыаһыгар кэлбит ыалдьыттар, олохтоохтор, сүүһүнэн киһи муһунна, хас даҕаны улахан тэрээһин ыытылынна. Саха норуотун судаарыстыбаннаһа төрүттэниитигэр саха интеллигенциятын өҥөтүн көрдөрөр улахан быыстапка аһылынна. Туспа саалаҕа Сэһэн Ардьакыап Екатерина II ыраахтааҕыны көрсүһүүтүн көрдөрөр буоскаттан (восковай) оҥоһуктар бастакы быыстапкалара аһыллан дьон болҕомтотун тарта. Кииннэммит бибилэтиэкэ үлэһиттэрэ биир дойдулаахпыт Александр Жирков айар үлэтин быыстапкатын туруорбуттарын кэлбит дьон сэргии-махтана көрдүлэр.
Үгүс киһи кыттыылаах төгүрүк остуолга саха норуотун устуоруйатын, дьылҕатын, өркөн өйдөөхтөрүн олохторун үөрэтии, үйэтитии тула кэпсэтиигэ дьон утаппыт курдук кытынна. «Төгүрүк остуол» түмүгүн биир дойдулаахпыт Анастасия Божедонова: “Чахчы үрдүк таһымнаах интеллект, өй-санаа тургутуһуута буолла. Маннык ирэ-хоро кэпсэтии билигин сэдэх, ону сөргүтүөххэ. Дьон-сэргэ баҕата оннук. Тэрийээччилэргэ махтал!” – диэн сыаналаата.
Күлүмнүүр дыбарыаһын улахан саалатыгар буолбут көрсүһүүнү улууспут баһылыга, политическай наука кандидата Алексей Федотов бэйэтэ иилээн-саҕалаан ыытта. Тыл эппит дьон «Предтеча» кинигэ саха омук көлүөнэттэн көлүөнэҕэ тиэрдэр, тирэх ылар улахан айымньыбыт буоларын бэлиэтээн үрдүк сыанабылларын биэрдилэр. Ол курдук, историческай наука доктора Андриан Борисов: «Бу кинигэ тахсыытыгар улахан үлэни тэрийбит Александр Николаевичка, кинигэҕэ үлэлэспит редакционнай састаапка махталбын тиэрдиэхпин баҕарабын. Маннык айымньылар, кинигэлэр норуокка улахан суолталаахтар. Инникитин даҕаны өссө 17–18 үйэҕэ саха дьонун олоҕун, оччотооҕу чулуу дьоммутун үөрэтии салҕана турдун», – диэн баҕа санаатын тиэртэ.
Кинигэҕэ киирбит Хаҥалас улууһун кинээһэ Илья Шадрин сыдьаана, кыраайы үөрэтээччи, историк Галина Шадрина: «Бастатан туран, улуус олохтоохторун тыа сиригэр суох саҥа култуура дыбарыаһа тутуллубутунан уонна Саха омук тумус дьоно, өркөн өйдөөхтөрө үйэлээх сурукка киирэн, кинигэҕэ үйэтитиллибиттэринэн эҕэрдэлиибин уонна бу санааны олоххо киллэрбит Александр Николаевичка махтанабын. Кинигэни оҥорууга суолбут бэйэтэ арыллан, тустаах докумуоннар кэмигэр көстөн, кинигэ кэмигэр ситэн, оҥоһуллан тахсыбытын маннык чулуу дьоммутун үйэтитэр, дириҥник үөрэтэр кэммит-кэрдиибит кэлбит эбит диэн сыаналыыбын», – диэтэ.
Бороҕон нэһилиэгэр Тумулга уонна Күлүмнүүр дыбарыаһыгар мустубут дьоҥҥо киэн туттар биир дойдулаахпыт Александр Жирков бу кинигэ суруллубут төрүөтүн тиийимтиэ тылынан балайда сиһилии кэпсээтэ.
«Интеллигенция ХVIII үйэттэн – икки сүүстэн тахса сыл анараа өттүттэн саҕалаан үөскээн барбыта. Арассыыйаҕа, онтон салгыы Сэбиэскэй Сойууска. Мантан атын дойдуларга нэһилиэнньэ маннык араҥата үөскээбэтэҕэ», – диэн эттэ Александр Николаевич.

“Саха норуотун судаарыстыбаннаһа үөскээһинигэр тастан эрэ буолбакка, саха интеллигенцията эмиэ улахан өҥөлөөх этэ диэн этэн туран, саха интеллигенцията хаһан уонна ханнык быһыыга-майгыга үөскээбитин, бастакы олугу кимнээх уурбуттарын билиэх, норуокка тириэрдиэх, ылыннарыах кэриҥнээхпит. Бу кинигэ анала уонна суолтата итиниэхэ.
Учуонайдар билинэллэринэн, Арассыыйа интеллигенциятын сүрүн бэлиэтэ – норуоту сырдатарга, үөрэхтээх оҥорорго дьулуһуу (просветительство), норуот олоҕо тупсарын туһугар үлэни аҥаардас былааска соҥнообокко, тус бэйэтин соругун (миссия) курдук ылыныы буолар. Биһиги Софрон Сырановы, Сэһэн Ардьакыабы, Илья Шадрины ити таһымҥа таһааран Арассыыйа бастакы интеллигенциятын кытта тэҥниир соругу туруоруммуппут. Ол сорук туолла. Биһиги бастыҥ өбүгэлэрбит омук үөрэхтээх,
тэҥ бырааптаах, омук быһыытынан тыыннаах, чөл буоларын туһугар туруулаһыылара Арассыыйа оччотооҕу интеллигенциятын бастыҥ, бас-көс дьонун үлэлэриттэн, туруулаһыыларыттан туох даҕаны атына суох, тэҥҥэ турар”.
Александр Николаевич ыллыктаах этиитин мустубут дьон бары улаханнык болҕойон иһиттэ, ытыктыыр биир дойдулаахпытыгар чөл, чэгиэн туругу, инники да өттүгэр тахсыылаах үлэни баҕарда.
Инники өттүгэр Александр Жирков көҕүлээн оҥорор «Национальная интеллигенция и становление государственности народов Якутии» диэн элбэх туомнаах кинигэ сериятыгар А.Е. Кулаковскай – Өксөкүлээх Өлөксөй, Мэҥэ Хаҥаластан – Лепчиковтар, Поповтар, Сунтаартан – Тимофеев-Терешкин, Дьааҥыттан – Георгий Ефимов, ону сэргэ Уус Алдантан Афанасьевтар, о.д.а саха устуоруйатыгар бэлиэ суолу хаалларбыт дьон туһунан кинигэлэр тахсыахтара. Бу үлэҕэ учуонайдар, чинчийээччилэр, наука, үөрэх, култуура эйгэтиттэн үгүс дьон мустан үлэ салҕанан бара турар.
С. Васильев
Мүрү саһарҕата хаһыат сайтыгар: https://xn--80aahjj1a2au6hb.xn--p1ai/article/50010

Саха Сирин сайдыытыгар, саҥа саһарҕаларыгар саха дьоно бу үтүө холобурдары көрөн, улуустаһар диэни умнан, биир кэлимсэ омук буолан кэскилбитин салайыныаххайыҥ!