СӨ бочуоттаах олохтооҕо Климент Иванов этиитэ...

Күндү Сахам сирин олохтоохторо! Бу күннэргэ республикабыт иннигэр ураты эппиэттээх түгэн тосхойдо. Ол курдук, Айсен Сергеевич Николаевка Саха Республикатын быыбардааччылара сомоҕоһуулаахтык куоластаан иккис болдьоххо үлэлииригэр үрдүк итэҕэллэрин биллэрдилэр. Ил Түмэн саҥа састааба үлэтин саҕалаата. Депутатскай корпус аҥара кэриэтэ уларыйда, саҥа күүстэр республика политическай эйгэтигэр киирэн үлэни-хамнаһы көҕүлүттэн тутан республикабыт, бар дьоммут туһугар тигинэччи үлэлиэхтэрэ диэн эрэнэбин. Маны тэҥэ Правительство саҥа састааба бигэргэнэрэ иннибитигэр турар. Бу түгэҥҥэ мин, государственнай сулууспа бэтэрээнэ, парламент да, правительство да састаабыгар киирэн үлэлээбит уопуттаах киһи быһыытынан эдэр коллегаларбар республика салалтатыгар, парламеныгар үрдүк таһаарыылаахтык үлэлээбит, үтүө өйдөбүлү, кэрэхсэбиллээх суолу-ииһи хаалларбыт үөлээннээхтэрим туһунан холобур оҥорон кэпсиэхпин баҕардым.

АКТЫЫБЫНАЙДЫК ҮЛЭЛЭЭБИТ НОРУОДУНАЙ ДЕПУТАТ

1975 сыллаахха Сунтаарга райсовет исполкомун председателинэн үлэлии тиийэрбэр, комсомол райкомун I секретарынан сытыы-хотуу, эппит-тыыммыт эдэр киһи Ефим Протопопов үлэлиирэ. Урут бэйэм комсомолга уһуннук үлэлээбит буоламмын уонна ыччаты кытары үлэ Советтар үлэлэрин быстыспат сорҕото буоларын өйдөөммүн, комсомол райкомун аппаратын үлэһиттэрин үтүө саҕалааһыннарын, араас өрүттээх тэрийэр үлэлэрин өйүүр этим. Онно көрдөхпүнэ, Ефим Протопопов ханнык да эдэр ыччат коллективыгар тиийдэҕинэ, мунньуталыы охсон, уруккуттан билсэр дьонун курдук туттан-хаптан, кэпсэтэн-ипсэтэн уопсай тылы була охсоро. Кини быһаарыыта түргэнинэн, элэккэйинэн ыччакка, комсомольскай активка улаханнык сөбүлэппитэ.

Оройуон, тэрилтэлэр салайааччыларыгар киирэн-тахсан, быһаарсан, комсомол ыытар үлэтигэр сөптөөх көмөнү ылара. Сунтаар оройуонун олохтоохторугар Ефим Егорович үчүгэй өйдөбүлү хаалларбыта, дьон-сэргэ оройуоҥҥа бэртээхэй ыччат лидерэ үлэлээн барбыта диэн ахталлар.

Онтон кэлин 1992 сыллаахха XII ынырыылаах Үрдүкү Совет председателинэн талылларбар, Ефим Егорович Протопопов төрөөбүт Томпотун оройуонуттан депутатынан талыллан үлэлиир этэ. Сотору кини норуот үөрэҕэриитигэр уонна культураҕа бастайааннай комиссия председателинэн талыллан, Үрдүкү Совет президиумун чилиэнэ буолбута. Кини уустук, бутуурдаах кэмҥэ, араас политическай күүстэр утарыта турсуулара сытыырхайбыт кэмигэр, сөптөөх позицияны тутуһан, Советскай Союз үрэллибитин кэннэ, республикаҕа саҥа олоҕу тутууга, бастакы Президент М.Е. Николаев ыытар политикатын өйөөһүнҥэ уонна олоххо киллэриигэ быһаччы кыттыбыта. Саҥа олох иһин туруулаһыы эрэллээх кыттааччыта этэ. Саҥа государственноһы тэрийиигэ, экономика ырыынакка киириитин хааччыйыыга уонна нэһилиэнньэ социальнай өттүнэн көмүскэллээх буолуутун ситиһэргэ аналлаах сокуоннары бэлэмнээһиҥҥэ, ону буолар сессияларга көмүскээһиҥҥэ уонна саҥа сокуоннары ылыныыга саамай актыыбынай кыттыыны ылбыта.

Саха Республикатын Конституциятын бырайыагын нэһилиэнньэҕэ дьүүллэһиини тэрийсибитэ. Сессияҕа Конституция сүрүн балаһыанньаларын оннунан хаалларарга уонна бүтэһиктээх тиэкиһэ Үрдүкү Совет сессиятыгар бигэргэнэригэр кылаатын киллэрсибит өҥөтүн бэлиэтиэхпин баҕарабын.

Биһиги республикабытыгар государственноһы тэрийии, былаас органнарын саҥалыы, демократическай төрүккэ олоҕуран үлэлииргэ үөрэтии, обществоҕа политический күүстэр утарыта күөнтэһииттэн уоскуйан, сайдыы көнө суолугар киириилэрэ — бу уустук кэм этэ. Ону сүрүннээччинэн биһиги бастакы Президеммит М.Е. Николаев этэ. Государственнай Мунньах (Ил Түмэн) I, II созывтарыгар Ефим Егорович депутатынан үлэлээбитэ. Республика сайдыытын тутаах боппуруостарыгар парламент иһинэн сытыы киирсиилэр буолаллара. Онно депутаттар сүнньүнэн икки лааҕырга хайдыһаллара. Хомойуох иһин, Россия Госдуматын Президент Б.Н. Ельцини утары хабыр киирсиилэрэ биһиэхэ мөлтөх сабыдыалы онороллоро. Ону үтүктэн, үгүс депутаттар саҥаны олоххо киллэриини күүскэ утарсаллара мэлдьэҕэ суох. Дьэ, онно Ефим Егорович сайдыы аныгылыы, сөптөөх суолун тутуһууга уонна Президент М.Е. Николаев республиканы сайыннарыыга ыытар политикатын парламент иһигэр көмүскээһиҥҥэ улахан сыратын уурбута. Ол үксүгэр ситиһиллэр этэ. Ол эрээри хотторуулар да бааллара. Ол гынан баран, үксэ хойутаан да буоллар, олоххо киирэрэ. Элбэхтэн маннык холобурдары этэбин. Олохтоох бэйэни салайыныыны нэһилиэктэр таһымнарыгар диэри киллэрии өссө биһиги саҥа Конституциябытыгар анал ыстатыйанан киирбитэ. Россия Конституцията эмиэ оннугу ирдиир этэ. Ону аахсыбакка, Ил Түмэн салалтатын уонна «хаҥас» күүстэр баһыйаннар, төһө эмит республика Президенин сокуону таһаарар инициативата дьүүлгэ киирбитин үрдүнэн, нэһилиэктэр таһымнарыгар бэйэни салайыныы принцибин оннугар, государственнай былаас олохтоох органнарын туһунан сокуон ылыныллыбыта. Онон нэһилиэнньэ государствоны салайыыга бырааба быһыллыбыта. Ол тыа сиригэр общественнай тэрилтэлэр үлэлэрин сөргүтүүнү атахтаабыта уонна олохтоох бэйэни салайыыны туһунан сокуон, олус хойутаан баран, 2002 сыллаахха эрэ Россия регионнарыттан саамай бүтэһигинэн ылыллыбыта. Ефим Егорович, кэлин даҕаны, олохтоох бэйэни салайыныы принцибэ түргэнник олоххо киирэригэр, ол тыа сирэ сайдыытын биир сүрүн усулуобуйата буолар диэн күүскэ дакаастаабыта.

Ефим Егоровичтыын Ил Түмэн II-с ыҥырыылаах сессиятыгар сир туһунан сокуону оҥорууну уонна бигэргэтиини түргэтэтэр туһунан элбэхтик туруорсар, законодательнай инициатива быһыытынан этии киллэрэр этибит. Хомойуох иһин, ити этиилэр хойутаан, Ил Түмэн III-с созывын бүтэһигэр эрэ ылыллыбыттара.

Республика олохтоохторун аймаабыт «Талакаан нефтээх сирин туһаҕа таһаарыыны өйөөһүн» туһунан сокуон бырайыагын дьүүллэһиигэ Ефим Егорович саамай актыыбынай кыттыыны ылара уонна ити сокуону өйөөһүн республикаҕа сүдү улахан суолталааҕын дакаастаһара. Бу сокуону утарсааччылар, дьиҥ иһинэн, специалист буолбатах этилэр, нефть-газ салаатын сайыннарыы республикаҕа тыын суолталааҕын өйдөөбөт этилэр. Кэпсэтиини кураанах политиканствоҕа кубулуппуттара.

Талакаан баайдаах сирин иһин охсуһуу туһунан манна кэпсиир наада. Өскөтүн “Саханефтегаз” ННГХ салалтата ньиэби хостооһуҥҥа кэскилин эрдэттэн көрбүтэ буоллар, Талакаан ньиэптээх сиригэр лицензияны туох даҕаны куонкуруһа, аукциона суох бас билиигэ ылыахха сөп этэ. Оннук көҥүл “Сир баайын туһунан” сокуоҥҥа 1998 сыллаахха уларыйыы киириэр диэри баар этэ. Ол кыах бириэмэтигэр туһаныллыбатах этэ. Онон бу улахан уонна былдьаһыктаах сир баайын ыларга куонкурус биллэрэргэ күһэллибиппит.

Өскөтүн республика бары политическай күүстэрэ бэйэ-бэйэлэрин кытары хатыйсыбакка, президент М.Е. Николаев Ил Түмэн депутаттарыгар ыҥырыытын өйөөбүттэрэ буоллар, оччотооҕу учуонайдар, специалистар оҥорбут чуолкай ааҕыыларын быһыытынан, бэйэ национальнай нефтегазовай хампаанньатын күүһүнэн, республикаҕа ньиэп салаата бюджекка киллэрэр үбэ 6-7 сылынан (ол эбэтэр 2008-2009 сылларга) алмаас промышленноһа киллэрэр өлүүтүгэр тэҥнэһиэн сөптөөх этэ. Оннук үтүө дьылҕа биһигини тумнан ааста. Биһиэхэ регистрацияламматах хампаанньа ньиэби хостооһунтан киирэр үбүттэн республикаҕа киирэрэ кыра.

Биллэн турар, куонкурус хамыыһыйатыгар уонна Ил Түмэҥҥэ республиканы утары турунааччылар, чааһынай бизнес минньигэс тылын манньатыгар киирэн биэрбиттэрэ саарбаҕа суох. Ол кэмҥэ дойду сорох политиктара, ньиэп магнаттара Талакаантан халыҥ харчы тахсарын билэннэр сахсырҕа курдук түспүттэрэ, араас өттүттэн ыгааһын ньыматын туттубуттара көстөн турар этэ.

Талакааны бэйэбит күүспүтүнэн туһаҕа таһаарыы – республика экономикатыгар өссө биир бюджекка үтүмэн үбү киллэрэр кыахтаах салаа буолуохтааҕа. Итинник патриотическай тыыҥҥа олоҕуран тэтимнээхтик үлэлии-хамсыы олорор “Саханефтегаз” ААУо төттөрү тардар күүстэринэн сирэйэ-хараҕа суох, сымыйанан хараардыллыбыта, үлэтигэр элбэх моһоллор үөскэтиллибиттэрэ. Оччолорго республика бюджета республика иһигэр оҥоһуллан таһаарыллар дохуот ахсааныттан тыырыллара. Республика “Алроса” акцияларын 40%, “Якутуголь” – 75% бас билэрэ. Онон экономическай өттүнэн республика бэйэтин хааччынар буолбута, социальнай-экономическай сайдыыга элбэх боппуруоһу көдьүүстээхтик быһаарар кыахтааҕа. Ол эрэн, номнуо ити кэмҥэ федеральнай былаас республика бас билэр “Алроса” уонна “Якутуголь” акцияларын баһыйар өттүн бэйэтин бас билиитигэр ылары былаанныырын туһунан биллибитэ. Россия правительствота мировой сөбүлэһиилэргэ илии баттааһыны республика соҥнуура. Ол туһунан киэҥник биллэ илигэ гынан баран, республика президенэ уонна правительствота ону үчүгэйдик билэллэрэ уонна “Алроса”-ны федерализациялааһын түмүгэр түһэр дохуоттары компенсациялыырга туһааннаах дьаһаллары ыларга элбэх үлэни ыыппыттара.

Саха сирэ 2018 сылга диэри “Якуталмаз” НПХ баайын түүлээһиҥҥэ “Алроса”-ны кытары дуогабардаах этэ. Бу дуогабарынан республика бюджетыгар сыллата 9 млрд солкуобай киирэрэ. “Федеральнай былаас бу үбү республикаҕа 2018 сылга диэри уонна онтон салгыы компенсациялыыр дуо?” диэн ыйытык сытыытык турбута.

Бу үөскээбит балаһыанньаҕа хайдах дьаһаныахтаахпыт, дьиҥэр, арылхайдык көстөн турара: алмааһы хостууртан ураты онно тэҥ баайыылаах ньиэби уонна гаһы туһаҕа таһаарар салааны сайыннарыы. Бу соругу олоххо киллэриигэ суһаллык ылсыах тустаах этибит. Республика президенэ “Саханефтегаз” ААУо иннигэр ити сыалы ситиһиигэ эрчимнээхтик үлэлэһэргэ сорудахтаабыта. Үрдүк квалификациялаах специалистар, экспертьэр уонна “Саханефтегаз” салайааччылара бириэмэни барыы барбакка, кылгас кэм иһигэр салааны сайыннар программаны оҥоро охсон, Талакааны аукциоҥҥа туруоран атыылааһыҥҥа бэлэмниир үлэни тэтимнээхтик ыыппыттара. Аукциоҥҥа бэлэм үлэтэ олус уустук, элбэх ымпыктаах-чымпыктаах буолан биэрбитэ, биир сылы быһа элбэх үлэ барбыта. Стратегическай партнер быһыытынан ЮКОС талыллыбыта. Кини оччолорго ньиэби хостуур хампаанньалартан ордук бөдөҥнөрө уонна күүстээхтэрэ этэ, ону тэҥэ инвестициалыыр кыаҕа тэҥэ суох үрдүк этэ. Эбиитин, ЮКОС Россия правительствотын быһаарыытынан Кытайга ньиэби таһаарага соҕотох оператор быһыытынан ананан үлэлиирэ. Инники күөҥҥэ сылдьар, чэлгийэ сайдыбыт ытыктанар хампаанньа инники кэскилэ тосту уларыйыан ким да ол кэмҥэ сэрэйбэт, сэрэҕэдийбэт этэ.

Ньиэп, гаас салаатын сайыннарыы программатын чэрчитинэн 2007 сылга биһиги 1 мөлүйүөн тонна ньиэби хостуур таһымҥа тиийиэхтээх этибит, 2012 сылга – 4,5 мөлүйүөн тоннаҕа, 2018 сылга – 12 мөлүйүөн тоннаҕа. Ити курдук республика бюджетын толорор, “Алроса”-ттан киирэр үптэн тутулуга суох буолууну хааччыйар бөдөҥ хампаанньа үүнэн-сайдан тахсыахтааҕа. 2018 сылга инник көрдөрүүгэ тиийиини былааннааһын мээнэҕэ буолбатах, бу “Алроса”-ны кытта сүрүн фондалары түүлээһиҥҥэ дуогабар күүһүн сүтэрэр сыла.

“Саханефтегаз” аукциоҥҥа кыайбытын кэннэ, бонус сууматын төлөбүрүгэр сөбүлэҥи ситиһии боппуруоһа турбута. Сокуон быһыытынан, 40% федеральнай бюджекка киириэхтээҕэ, 60% (300 млн. АХШ доллара) республика бюджетыгар киириэхтээҕэ. Республика салалтатын, ЮКОС уонна “Саханефтегазх” икки ардыларыгар митиһиллибит сөбүлэҥ быһыытынан, ЮКОС бонус федеральнай өттүн кредиттиэхтээҕэ, оттон республика салалтата 300 мөлүйүөн ам. доллары 10 сыл устата болдьохторунан бысталаан төлүүр туһунан сокуону киллэрэн Ил Тумэнинэн аһарыахтааҕа.

Дьиҥэр, атын регионнарга курдук республика правительствотын уурааҕынан атын административнай быһаарыныы ылыныллыан сөптөөҕө. Ол гынан баран, биһиги онтон туттуммуппут. Талакаан ньиэп үскээбит сирин туһаҕа таһаарыы тула мөккүөр сүрүн өттө 2001 сыллаахха буолбута.

Манна мин өссө биирдэ тоһоҕолоон, ол кэмҥэ “Сир аннынааҕы баай туһунан” уонна “Нолуок кодексын туһунан” сокуоннарга республика правительствота киллэрбит “Талакаан ньиэп уонна гаас үөскээбит сирин туһаҕа таһаарыга государственнай өйөбүлү мэктиэлиир туһунан” сокуона толору эппиэттиирэ, онон хайдах баҕарар ылыныллыан сөптөөх этэ диэн бэлиэтиэх тустаахпын. Биллэн турар, атын барыллар эмиэ киллэриллэ сылдьыбыттара. Республика дьылҕатыгар быһаарыылаах сокуон ылыллара Ил Тумэн депутаттара биир санааҕа киирэллэриттэн тутулуктааҕа. Хомойуох иһин ол табыллыбатаҕа, парламент иһигэр баар сытыы политическай утарсыылар онно харгыс буолбуттара. Бэйэбит күүспүтүнэн модун ньиэп уонна гаас салаатын тэринэр ыра санаабыт туолбатаҕа, республика экономиката иккис кынат үүннэринэр үрдүк мэҥэ халлааҥҥа күөрэйэн тахсар дьылҕата сарбыллыбыта. Үрдүк хаачыстыбалаах үтүмэн элбэх үлэ, улахан кэллэктиип сырата барыта таах хаалбыта.

Саҥа Саха сирин сайдыытын харгыстыыр күүстэр онон муҥурдамматахтара.

Биллэн турар, бонус сууматын биһиги халлаантан түһэрэн ааттаабатахпыт. Бонус сууматын кэриҥэ биһиги күүстээх конкуреннарбытын булгуччу хотон тахсарбытын хааччыйар гына быһыллыахтааҕа. Бу үлэҕэ дойду бөдөҥ учуонайдара, ньиэп, гаас салаатыгар үрдүк таһымнаах специалистар кыттыыны ылбыттара. Кинилэр кыайыы бонуһун кэриҥэ Талакаан ньиэп уонна гаас үөскээбит сирин арыйыыга угуллубут ороскуокка, геологтар уонна нефтяниктар сыралаах үлэлэригэр эппиэттэһэр гына быһыллыахтаах диэн олус сөпкө туруорсубуттара. Аукцион комиссиятын мунньаҕын иннинэ куонкурус кыттыылаахтарыттан киирбит техническэй-экономическай бигэргэтиилэргэ 10 тутулуга суох экспертэр түмүк суруйуулара хомуллан көрүүгэ киирбиттэрэ.

Куонкурус усулуобуйатын быһыытынан күрэхтэһии икки түһүмэхтээх буолуон сөп этэ. Бастакы түһүмэххэ куонкурус кыттааччылара оҥорбут Талакаан ньиэптээх сирин туһаҕа таһаарыы туһунан техническэй-экономическай бигэргэтиилэрин эрдэттэн тэриллибит 10 тутулуга суох экспертэр түмүктээһиннэрин куонкурсу ыытар хамыыһыйа көрүөхтээҕэ. Өскөтүн онно экспертэр баһыйар үгүс өттүлэрэ талбыт техническэй-экономическай бигэргэтиилэрэ баар буолар түбэлтэтигэр, куонкурус кыайыылааҕа бастакы түһүмэҕинэн быһаарыллыан сөп этэ. Оччоҕуна бонус стартовай суумата төлөнүөхтээҕэ – 61 мөл. доллар. Оттон экспертэр хамыыһыйаларын сыанабыла чуолкайдык кыайыылааҕы көрдөрбөт буоллаҕына, иккис түһүмэҕэр бакыакка суруллан киллэриллэр харчы суумата элбэҕинэн куоталаһыыга киириллиэхтээҕэ. Экспертэр баһыйар өттүлэрэ “Саханефтегаз” бырайыагын өйөөбүттэрэ. Хамыыһыйа чилиэннэрэ маны учуокка ылбатахтара, бонуһу биллэрэр кэмбиэрдэри аһыыны номнуо аукцион иккис этабыгар таһаарарга быһаарыы ылыммыттара. Хамыыһыйа чилиэннэрэ И.Д. Черов, П.Р. Шишигин кыайыылааҕы бастакы түһүмэҕинэн быһаарыахха, “Саханефтегаз” докумуоннара ордуктар диэн этэн көрбүттэрин ылымматахтара. Хамыыһыйа чилиэннэрин аҥаардара Москваттан этилэр.

Онон биһиги тутатына утарар күүстэр баалларын сэрэйбиппит. “Саханефтегаз” ААУо утарсааччылар, ол эбэтэр республика интэриэһин учуокка ылбат дьон, аукцион хамыыһыйатын састаабыгар уонна кини тула балайда хойуутук үмүөрүспүттэрэ. Ити “Талакаан ньиэп уонна гаас үөскээбит сирин туһаҕа таһаарыга государственнай өйөбүлү мэктиэлиир туһунан” сокуону дьүүллэһиигэ арылхайдык көстүбүтэ. Аһаҕастык этэр буоллахха, оччотооҕу сокуоннар Ил Түмэн Саха сиригэр регистрацияламмыт аукцион кыайыылааҕа нолуогун базата сыыйа улаатыаҕын учуоттаан, бонус республикатааҕы чааһыттан аккаастанарыгар толору кыах биэрэллэрэ. Атын регионнарга сити кыаҕы туһанан куонкурустарга кыайбыт бэйэлэрин региональнай хампааннььаларыгар — нолуогу төлөөччүлэригэр өйөбүлү оҥороллоро. Кинилэртэн бонуһу бюджекка ылартан аккаастаналлара. Холобура, Татарстаҥҥа, Башкирияҕа, Чечняҕа. “Саханефтегаз” чааһынай фирма буолбатах этэ эбээт, акцияларын 40% республика бырабыыталыстыбатын бас билиитигэр баара.

Бонус сотуллуохтаах диэн боппуруос турбатаҕа, биһиги республика олох-дьаһах коммунальнай хаһаайыстыбатын ньиэбинэн уонна гааһынан хааччыйыы ахсааныгар кредит көрдөөбүппүт. Куоластааһын иннигэр госсулууспалаахтар эбит диэн, саҥа өйдөнөн, А.И. Поисеева уонна Е.Е. Протопопов депутатскай мандаттарын тохтоппуттара. Кинилэр сокуон бырайыагын өйүүр этилэр. Ил Түмэн депутаттарын ити боппуруоска куоластааһыннарыгар биһиэхэ икки куолас тиийбэтэҕэ. Кимээһиннээх дилетантизм өрөгөйдөөбүтэ.

Ити кэмтэн ыла уонча сыл ааста. Талакаан, биһиги баҕарбыппыт курдук, туһаҕа тахсар буолла. Талакаан туһуттан «ВСТО» курдук баараҕай нефтепровод биһиги территориябытынан Талакаан нефтээх сирин аттынан ааһар буолла. Ол эрээри ити республикаҕа туһата, урут биһиги уонна Ефим Егорович турууласпыт бырайыакпытыттан быдан ночооттоох буолара өтө көстөр. Биһиги турууласпыт вариаммыт Ил Түмэнҥэ 2001 сыллаахха өйөммүтэ эбитэ буоллар, Талакаан небин хаһаайына биһиги республикабытыгар олорон үлэлиэ, манна регистрациялаах буолуо этэ.

Россия атын нефтээх регионнарын көрдөххө, Татарстаҥҥа, Башкирияҕа, Хотугу Кавказка олохтоох национальнай компаниялар неби хостууллар. Нефть ити регионнар сайдыыларын сүрүн источнига. Билигин биһиэхэ оннук кыах суох. Республика иһигэр регистрацияламмыт, республика интэриэһин толору учуоттуур, республика туһугар дьиҥнээх социальнай эппиэтинэстээх компания нефть хостооһунугар суох буолла. Соҕотох национальнай региональнай «Саханефтегаз» компания үтүрүлүннэ, тиһэҕэр суох буолла. Ефим Егорович итини таһаарбат туһугар, Талакаан сүдү саппааһын республика туһатыгар таһаарарга күүһэ баарынан кыһаллыбыта.

Ефим Егорович Протопопов республика дьтиҥнээх патриота этэ Ил Түмэҥҥэ сокуон бырайыактарын дьүүллэһэргэ норуот интэриэһин көмүскүүрэ. Кураанаҕынан куолулааччылары, политиканствонан дьарыктанааччылары, олоҕо суоҕу дойҕохтоон биллэ-көстө сатааччылары, норуокка “сымыйа” авторитеты ыла сатааччылары сөбүлээбэт этэ уонна парлампеҥҥа сиэрдээх күүс-көмө буолара. Конструктивнай, объективнай кириитикэни өйүүрэ. Онон, Ефим Егорович Протопопов Государственнай мунньах (Ил Түмэн) республика Үрдүкү бэрэстэбиитэллээх, сокуону таһаарар уонна хонтуруоллуур орган быһыытынан билигин обществоҕа оруолун үрдэтиигэ кылаатын киллэрсибитэ. Кини туһунан өйдөбүл кини биир санаалаахтарыгар, дҕотторугар, табаарыстарыгар куруук тыыннаах буолуоҕа.

2011 с.

САХА СИРИН БИЛЛИИЛЭЭХ ГОСУДАРСТВЕННАЙ,

ПОЛИТИЧЕСКАЙ ДЕЯТЕЛЭ

Филипп Гаврильевич Охлопков туһунан ахтыы оҥорор санаам миэхэ дөбөҥнүк кэллэ. Ол курдук мин кинини олох эдэр эрдэхпиттэн билэбин уонна кини олоҕун бүтэһик кэмнэригэр диэри чугастык алтыһан үлэлээбиппит.

Филипп Гаврильевич олорон, үлэлээн ааспыт сыллара олус уустук, дойду общественнай тутула тосту уларыйар кэмигэр ааспыта. Кини олох эдэр эрдэҕиттэн олох үөһүгэр, үлэни-хамнаһы тэрийии, дьону кытары үлэ инники кирбиитигэр сылдьыбыт буолан, коммунистическай идеологияны этигэр-хааныгар дириҥник иҥэриммит киһи. Филипп Гаврильевич ону ааһан, коммунистическай идеология өрөгөйдүүр да, үтүрүттэрэр да күннэригэр кини дьиҥнээх байыаһа этэ. Сэбиэскэй да былаас кэмигэр, ол да кэннинээҕи кэмҥэ кини онно идэтинэн, олоҕун бүүс бүтүннүүтүн онно эрэ анаан үлэлээбитэ. Мин бу ахтыыбар Филипп Гаврильевич идэтийбит политик этэ диэн тоһоҕолоон бэлиэтиэм этэ. Ол туһунан мин кэлин соҕус тохтуом.

Филипп Охлопковтыын биһиги 1963 сыллаахха комсомольскай үлэһит буола сылдьан билсибиппит. Оччолорго кини Мэҥэ-Хаҥалас, мин – Орджоникидзевскай оройуоннар райкомолларын I сэкирэтээрдэрэ этибит. Ол кыһын делегациянан Майаҕа уопут атастаһыытыгар тиийдибит. Филипп комсомольскай актыыбын барытын мунньан улахан көрсүһүү тэрийдэ. Икки оройуон ыччаттара үлэ уопутун дьыалабыай быһыыга кэпсэттибит, онтон Төҥүлүгэ айаннаатыбыт. Ол түүн улахан тыал түһэн улуу эбэ хотуну сорох сиринэн суол көстүбэт гына тибэн кэбиспит. Сорохтор барар кыах суох, төннүөххэ дэстилэр. Филипп суолун омоонун анааран көрөн баран: “Суох, барабыт. Бары массыынаттан түһүҥ, сорохтор хаары хаһыҥ уонна массыыналарбытын үтэн таһаара-таһаара барабыт. Сотору бөһүөлэккэ тиийиэхпит!” – диэн чуолкайдык дьаһайда. Ол курдук, кырдьык, тиритэ-хорута үлэлээн, элбэх сиргэ тибиини хаһан, массыыналарбытын үтэн таһаара-таһаара Төҥүлүгэ тиийдибит. Икки оройуон ыччата көрсүһүүтүн үөрүүлээхтик түмүктээтибит. Дьэ, ол курдук, Филипп ыарахаттартан чугуйбат, хорсун-хоодуот бэйэтин ити быстах түгэҥҥэ көрдөрөн турар.

Кэлин, мөккүһүү түгэнэ таҕыстаҕына, дьээбэлээн: “Ээ, Филипп, ити боппуруоһуҥ Төҥүлү эбэ хотун тибиитин туоруурдааҕар уустук соҕус буолаарай”, — диирим. Оччоҕуна Филипп уоскуйан, эйэҕэстик күлэн кэбиһэрэ.

Филипп 1965 сыллаахха Хабаровскайдааҕы үрдүкү партийнай оскуолаҕа үөрэнэ киирбитэ. Ол кэмҥэ мин иккис курска эмиэ онно үөрэнэрим. Филипп журналистика факультетыгар ситиһиилээхтик үөрэммитэ. Үөрэҕэр дьаныһан бэлэмнэнэрэ. Партийнай оскуола элбэх истээччилэрэ олорор хосторугар эбэтэр, бэккэ гыннар, кураанах аудиторияларга буолаары турар семинардарга, сессияларга бэлэмнэнэр буоллахтарына, Филипп араас литературанан баай библиотекаҕа өрүүтүн дьарыктанар буолара. Кини билиитин эйгэтэ киэҥ этэ.

Хабаровскайдааҕы партийнай оскуолаҕа группаларынан, сороҕор курстарынан политэкономия, философия боппуруостарыгар диспуттар буолаллара. Филипп ону олус сөбүлүүрэ уонна куруук эрдэттэн бэлэмнэнэн, ол диспуттарга ситиһиилээхтик кыттарын бииргэ үөрэнээччилэрэ кэпсииллэрэ. Онно кини билиитин-көрүүтүн эрэ буолбакка, чаҕылхай оратор быһыытынан дьоҕурун утумнаахтык сайыннарбыта. Филипп ол саҕаттан публиканы итэҕэтэр курдук, көмүскүүр санаатын уобарастаан, уустаан-ураннаан уонна чопчу дакаастаан этэрин сөбүлүүрэ. Ол иһин кини бастыҥ үөрэнээччилэр ахсааннарыгар сылдьыбыта. Онтон кэлин уһуннук араас таһымнаах партийнай үлэ идеологическай фронугар үлэлээбитэ.

Мин кинини саҥа үйэ дьоһуннаах политигын быһыытынан кэпсиэм иннигэр биир санааны этиэхтээхпин. Биһиги биир үйэ дьонноробут, бары төрөөбүт-үөскээбит Сахабыт сирин муҥура суох таптыыбыт, төрөөбүт норуоппут дьоллоох төлкөлөнөрүн туһугар, этэргэ дылы, сүрэхтиин-быардыын ыалдьар дьоммут. Онно биһиги биирбит. Ол эрээри, кырдьыгы малтаччы эттэххэ, “ону ситиһэр туһугар хайдах, тугу гыныахха?” диэн боппуруоска сөп түбэһиспэт этибит.

Сэбиэскэй Сойуус үрэллиитигэр, общественнай тутул уларыйыытыгар Саха сирин үрдүнэн тус буруйдаах киһи суох, ол курдук улахан политиканы ыытааччылар үөһэ, дойду киинигэр бааллара. Бу дойду үрдүнэн биһигиттэн тутулуга суох бүрүүкээбит общественнай, политическай, экономическай дириҥ кризистэн хайдах быыһанабыт, төрөөбүт норуоппутун, Саха сирин бары норуоттарын хайдах гынан бу бүрүүкээбит алдьархайтан халбарытабыт диэн төлкөнү быһаарар боппуруос үөскээбитэ. Бастакы Президент М.Е. Николаев бас-көс дидер буолан, хайаҕаһы, суолу тобуларга айымньылаахтык үлэлээбитэ. Ол түмүгэр Саха сирэ Россия үгүс регионнарынааҕар биллэр ордук социальнай өттүнэн харысхаллаах, стабильнай государственнай системалаах региоҥҥа кубулуйбута.

Филипп Гаврильевич итиннэ политическай деятель быһыытынан улахан кылаатын киллэрбитэ. Кини государственнай сулууспаттан аккаастанан, коммунист быһыытынан салгыы хаалан, депутат быһыытынан политик буолуу суолун туох да саарбаҕа суохтук талбыта.

Оччотооҕу Россия сокуонун быһыытынан государственнай сулууспа ситэриилээх уорганыгар үлэлиир дьон партияҕа чилиэн быһыытынан турууларын тохтотор эбээһинэстээх этилэр.

Филипп Гаврильевич компартия Саха сиринээҕи салаата саҥа үөскээбит кэмҥэ сөптөөх хайысханы тутуһарыгар улахан оруоллаах. Туох кистэлэ кэлиэй, 90-с сыллар саҥаларыгар компартия кэккэтигэр экстремистскэй күүстэр эмиэ бааллара. Кинилэр үөскээбит балаһыанньаҕа компартия салалтатыттан буруйдарын халбарытан, дьон-сэргэ интэриэһигэр, үөскээбит балаһыанньаттан тахсыыны тэрийэ сатыы сылдьар олохтоох кадрдарга сыбыы сатыыллара. Кинилэргэ харса-хабыра суох кураанах буолан баран, хатыылаах тылларынан сабыта түһэллэрэ.

Филипп Гаврильевич сиэрдээх, конструктивнай оппозицияны былааска олохтообут уонна ону олоҕун бүтэһик күннэригэр диэри дьоһуннаахтык, уопсай дьыалаҕа туһалаахтык ыыппыт киһи. Хайа да демократическай былаас оппозицията суох кыайан сайдыбат. Конструктивнай, сиэрдээх оппозиция былаас үлэтигэр, кини сөптөөх, норуот интэриэһин бары өттүнэн көрөн политиканы ыытарыгар булгуччу наадалаах.

Филипп Гаврильевич сүрүн боппуруостарга былааһы кытары бииргэ үлэлиирэ. Ол курдук, кини государственнай суверенитет туһунан Декларацияны ис сүрэҕиттэн өйөөбүтэ. Саха Республикатын саҥа Конституцията ылыллыытыгар актыыбынайдык үлэлэспитэ. Ил Түмэн госудаарственнай былаас үрдүкү уоргана уонна хонтуруоллуур уоргана буоларыгар дьулуһан үлэлэспитэ.

Итини сэргэ этиэм этэ – бастакы президент М.Е. Николаев салайыы демократическай принциптэрин олохтообута. Кини сиэрдээх кириитикэни уонна оппозицияны болҕойон истэрэ, кыаллар өттүн ылынара. Республика президенэ, онтон да атын салалта Филипп Гаврильевич элбэх сиэрдээх этиитин ылыммыт буолуохтаах. Ордук кини тыа сирин олохтоохторо өйөбүллээх буолууларыгар, производство сайдыытыгар элбэх дьоһуннаах этиилэри оҥорбут уонна онтун салалтаҕа ылыннарбыт өҥөлөөх. Ф.Г. Охлопков Ил Түмэн сессияларыгар, республика хаһыаттарыгар элбэх саҥа проблемалары сытыытык уонна норуоукка өйдөнүмтүө гына туруорара. Хаһан баҕарар, ханнык да ыарахан түгэннэргэ былаас норуот бэрэстэбиитэлин сиэрдээх тылын истэ үөрэниэхтээх, конструктивнай оппозицияны билиниэхтээх уонна убаастыахтаах. Мин итинэн сибээстээн кэнэҕэскитин даҕаны былааска оппозиция ханнык даҕаны политическай күүстэн дьайбытын иһин, Филипп Гаврильевич дьиҥнээх патриот, сиэрдээх политик быһыытынан үлэтин, политическай культуратын учуоттуох тустаах.

Дэлэҕэ даҕаны биллиилээх полководец, государственнай деятель Наполеон Бонапарт олоҕун бүтэһик күннэригэр: “Мин былааһым аттыбар өйдөөх дьоннор үлэлииллэрин сөбүлээбэт буолуохпуттан ыла айгыраабыта, оттон ким да этиитин ылыммат буолуохпуттан ыла мин былааһым күнэ киирбитэ”, — диэн суруйан хаалларыа дуо?

Онон Филипп Гаврильевич Саха сиригэр саҥа олох сайдыытын туһугар дьаныһан үлэлээбитэ уонна республика саҥа суолунан сайдыытыгар дьоһуннаах кылаатын киллэрбитэ.

2010 с.

СӨ Бочуоттаах олохтооҕо

К.Е.Иванов

СӨ историятын уонна культуратын туһунан:

Моргенштерн изменил свое имя на Николая Барамыгина в г. Олекминск!

Экскурсия по Музею Славы г. Вилюйска 07.12.2021 г.

Музей народной педагогики в с. Оросу Верхневилюйского улуса: как воспитать новое поколение в 21 веке

Видео экскурсии по Вилюйскому краеведческому музею им. П.Х.Староватова

«Хранители времени»: По следам государевых ямщиков

Юбилейный концерт театра коренных малочисленных народов Республики Саха «Гулун» — 30 лет !

Традиции, фольклор, игры, обычаи ямщиков Кытыл — Дюры

Музей «Ямщицкое подворье» в с. Синск Хангаласского улуса